Toshkent 2021 mavzu: Bozor iqtisodiyoti sharotida ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligini oshirish yo’llari

TOSHKENT - 2021

MAVZU: Bozor iqtisodiyoti sharotida ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligini oshirish yo’llari
REJA:

Kirish I-bob	Iqtisodiyotni raqobatbardoshligini oshirish sharoitida ishlab chiqarishni boshqarishning nazariyasoslari
1.1.	Ishlab chiqarishni operativ boshqarishning ahamiyati
1.2.	Ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirishga tizimli- vaziyatli yondashuv
1.3.	Ishlab chiqarish menejmentini loyihalashtirish usullari
II-bob	“Moya mechta” MCHJ ning boshqaruv va iqtisodiy ko’rsatkichlaritahlili
2.1.	―“Moya mechta” MCHJtashkiliy-iqtisodiytavsifi
2.2.	―“Moya mechta” MCHJiqtisodiy va moliyaviy faoliyati tahlili
III-bob	Ishlab chiqarishni operativ boshqarishning ijtimoiy va iqtisodiysamaradorligi
3.1.	Korxona ishlab chiqarish faoliyatini samaradorligini baholash
3.2.	Korxona faoliyati samaradorligining mezon va ko’rsatkichlari
3.3.	Korxona faoliyati samaradorligini oshirish yo’llari va omillari
	XULOSA.

Kirish

Insonning barcha maqsadga muvofiq faoliyati samaradorlik muammosi bilan bog'liq. Ushbu kontseptsiya cheklangan resurslarga, vaqtni tejashga, mavjud resurslardan iloji boricha ko'proq mahsulot olishga intilishga asoslangan. Samaradorlik muammosi har doim tanlov muammosidir. Tanlov nimani ishlab chiqarish, qanday mahsulot turlari, qanday, ularni qanday tarqatish va hozirgi va kelajakdagi iste'mol uchun qancha resurslardan foydalanish bilan bog'liq. Samaradorlik darajasi tez iqtisodiy o'sish, aholi turmush darajasining oshishi, inflyatsiyaning pasayishi, mehnat va dam olish sharoitlarining yaxshilanishi kabi bir qator ijtimoiy va iqtisodiy muammolarning echimiga ta'sir qiladi.

Lotin so'zi "Effektus" dan olingan samaradorlik - ishlash, harakat.

Dastlab samaradorlik tushunchasi muhandislik va texnologiya bilan bog'liq edi. Shu bilan birga, samaradorlik sarf qilingan energiya yoki har qanday jarayonning haqiqiy va potentsial natijalari o'rtasidagi nisbatga nisbatan bajarilgan ishning o'lchovi sifatida tushunilgan.

Keyinchalik ular ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini ishlab chiqarilgan narsaning ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan narsaga nisbati, xususan, mahsulotning resurslar tannarxiga nisbati sifatida hisobga olib, samaradorlik tushunchasini iqtisodiy faoliyatga tatbiq etishni boshladilar.

Iqtisodiy faoliyat samaradorligi "samaradorlik" toifasining baholash xususiyatini yanada aniqroq ta'kidlaydi. Bu har doim natija qiymatining xarajatlar qiymatiga nisbati bilan bog'liq va taxminlarning o'zgarishi bilan o'zgarishi mumkin.

Iqtisodiy samaradorlik dinamizm va tarixiylik xususiyatlari bilan ajralib turadigan eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya.

Ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi har bir ijtimoiy shakllanishning ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining har xil darajasiga xosdir. Tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida jamiyat doimo quyidagi savolga qiziqib kelgan: yakuniy ishlab chiqarish natijasi qanday narx va resurslar evaziga amalga oshiriladi.

Barcha ijtimoiy shakllanishlar uchun ishlab chiqarish samaradorligini o'lchashning dastlabki printsiplari o'xshashdir. Albatta, ma'lum bir o'lchov usulining o'rni, vaqti va amaliy maqsadi, oxir-oqibat - iqtisodiy aloqalarning tabiati, shu jumladan iqtisodiy boshqaruvni tashkil qilish bilan bog'liq farqlar ham mavjud.

Bozor iqtisodiyotiga o'tish va uning shakllanishi sharoitida samaradorlik mezonlari, ularning mazmuni va xususiyatlari ierarxiyasining talqini o'zgarib bormoqda. Bozor iqtisodiyoti va tadbirkorligining asosini foyda, daromad tashkil qilganligi sababli, iqtisodiy samaradorlikning asosiy mezoni yuqori sifatli mahsulotlar, ishlar va xizmatlar bilan xarajatlar va resurslar birligidan foydani maksimal darajaga ko'tarish, ularning raqobatdoshligini ta'minlashdir. Samaradorlikning umummilliy mezonlari ham yangi sharoitda saqlanib qoladi: milliy daromadni maksimal darajaga ko'tarish, xarajatlar va resurslar birligiga to'g'ri keladigan yalpi milliy mahsulot, odamlar farovonligi darajasi oshib boradi. Bunday samaradorlik mezonlari mantiqan to'g'ri keladi va bozor iqtisodiyotidagi vaziyatni aks ettiradi, chunki milliy ishlab chiqarish samaradorligi birlamchi ishlab chiqarish birliklari (korxonalar, uyushmalar, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo'shma korxonalar) ishlab chiqarish faoliyati samaradorligiga bog'liqdir. Birlamchi bo'g'inlarning ishlab chiqarish faoliyati qanchalik samarali bo'lsa, umuman xalq xo'jaligi samaradorligi shuncha yuqori bo'ladi, jamiyat va davlatda ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun resurslar shuncha ko'p bo'ladi.

Umumiy (absolyut) va qiyosiy (nisbiy) samaradorlikni farqlang

Umumiy samaradorlik umumiy iqtisodiy natijalar va iqtisodiyotning turli darajalaridagi (makro va mikro darajalar) samaradorlikni baholash va tahlil qilish uchun ma'lum vaqt davomida va dinamikada korxonalar va mintaqalar bo'yicha samaradorlik darajasini taqqoslash uchun zarurdir.

Qabul qilingan ishlab chiqarish-iqtisodiy, texnik va tashkiliy qarorlarni asoslashda, muqobil variantlardan eng yaxshisini (maqbulini) tanlashda qiyosiy samaradorlik hisoblanadi va tahlil qilinadi. Bunday tanlov texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar tizimining variantlarini taqqoslash, qoplash muddatini hisoblash yoki qo'shimcha kapital qo'yilmalar samaradorligi koeffitsienti, iqtisodiy samaraning kattaligi asosida amalga oshiriladi.

Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati uning mezonlari bilan bir qatorda iqtisodiy ta'sir (natija), shuningdek xarajatlar va resurslar tasnifi asosida konkretlashtiriladi.

Har bir narsaning samaradorlik darajasi to'g'risidagi ma'lumotlarning haqiqati iqtisodiy samarani tasniflash va ifodalash shakllari bilan bog'liq. Iqtisodiy samarani baholash, qoida tariqasida, uchta ko'rsatkich guruhini o'z ichiga oladi: volumetrik, yakuniy va ijtimoiy natijalar.

Iqtisodiy samaraning hajm ko'rsatkichlari boshlang'ich bo'lib, ular ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar hajmining tabiiy va tannarx ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi: ishlab chiqarish hajmi fizik jihatdan, yalpi, tovar mahsuloti, qurilish-montaj ishlari hajmi, qayta ishlashning standart qiymati, va boshqalar.

Boshqaruvning turli darajalarida ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyatning yakuniy natijalari, bozor ehtiyojlarini qondirish, ishlab chiqarishning yuqori sifatli tuzilishi. Bunga quyidagilar kiradi: milliy daromad, sof ishlab chiqarish, yalpi milliy mahsulot, foyda, xarajatlarni pasaytirishdan tejash, tegishli narxlarda sotish, ishlab chiqarish quvvatlari va aktivlarini ishga tushirish, mahsulot va xizmatlarning sifati.

Ishning differentsial ko'rsatkichlarini hisoblashda volumetrik natijalar, samaradorlikning umumlashtirilgan (kompleks) ko'rsatkichlarini hisoblashda yakuniy iqtisodiy natijalar hisobga olinadi.

Ishlab chiqarish samaradorligini baholashda muhim o'rin ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyat natijalarining jamiyat, jamoaning ijtimoiy maqsadlariga muvofiqligini, rivojlanishda inson (shaxsiy) omilning ustuvorligini ifodalovchi ijtimoiy natijalarga tegishli. iqtisodiyot. Ijtimoiy natijalar ishlab chiqarish sohasida ham, undan tashqarida ham odamlar hayoti bilan bog'liq bo'lgan hamma narsani ifodalaydi. Ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatlari ijtimoiy natijalar bilan chambarchas bog'liq: iqtisodiy natijalar qanchalik yuqori bo'lsa, ijtimoiy natijalar shunchalik yuqori bo'lishi kerak va aksincha. Ijtimoiy natijalar turmush darajasi, bo'sh vaqt va undan foydalanish samaradorligi, mehnat sharoitlari, atrof-muhit holati va ishlab chiqarishning mamlakat va mintaqadagi ekologik vaziyatga ta'siri o'sishi kabi ko'rsatkichlarda aks etadi.

Shuni ta'kidlash kerakki, ijtimoiy natijalar va ularning iqtisodiy natijalarga ta'siri har doim ham aniq miqdoriy bahoga mos kelavermaydi, ularni bilvosita baholash va maqsadlar reytingi keng tarqalgan.

Jahon amaliyotida xarajatlar va resurslarni tasnifi universal bo'lib, u xarajatlar va resurslarning quyidagi asosiy turlarini ajratib ko'rsatmoqda: inson mehnati xarajatlari (ishlagan soatlari, ish haqi fondi), moddiy xarajatlar (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya xarajatlari), ishlab chiqarish fondlari (asosiy ishlab chiqarish fondlari, aylanma mablag'lar, muomaladagi mablag'lar), kapital qo'yilmalar, investitsiyalar (asosiy vositalarning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish xarajatlari va aylanma mablag'larning ko'payishi), tabiiy resurslar (erlar, foydali qazilmalar zaxiralari, o'rmonlar, suv), axborot resurslari ( bilimlar, tadqiqot natijalari, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflari), vaqt, iqtisodiy kategoriya sifatida (ish davri, ishlab chiqarish vaqti, investitsiyalarni amalga oshirish muddatlari, innovatsiyalar, yangi texnologiyalarni joriy etish).

Barcha xarajatlar va resurslar joriy (ishlab chiqarish va muomala xarajatlari) va bir martalik (kapital qo'yilmalar) xarajatlariga, iste'mol qilingan va qo'llaniladigan resurslarga, yagona va jami xarajatlarga bo'linadi.

Xarajatlar - bu mehnat va moddiy xarajatlar bo'yicha yil davomida iste'mol qilingan ishlab chiqarish resurslari. Ishlab chiqarish resurslari - bu bir necha yillar davomida to'plangan moddiy va moliyaviy boyliklar, mablag'lar (asosiy vositalar va aylanma mablag'lar), shuningdek, miqdoriy va sifat xususiyatlariga ega potentsial inson resurslari (mehnat resurslari).

Hozirgi xarajatlar doimiy moddiy xarajatlar va ish haqi uchun zarur bo'lgan xarajatlarni aks ettiradi. bir yil ichida mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish, bir martalik xarajatlar - bu ishlab chiqarish fondlarini kengaytirish, ishlab chiqarishni texnik takomillashtirish uchun zarur bo'lgan bir necha yillar davomida rivojlangan moliyaviy va moddiy-texnika vositalari (investitsiyalar).

Odatda yil davomida ta'sir ko'rsatadigan joriy xarajatlardan farqli o'laroq, bir martalik xarajatlar ma'lum vaqtdan so'ng, odatda ishlab chiqarish binolari foydalanishga topshirilgandan so'ng, bir yildan ko'proq vaqt o'tgach o'z samarasini beradi.

Mavzuning dolzarbligi Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida, iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonining asosiy shartlari ishlab chiqarishni operativ boshqarish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar raqobatbardoshligini ta‘minlash, ishlab chiqaruvchi va xaridorlar o’rtasidagi munosabatlarini samarali shakl va uslublarda tashkil etishdaniborat.

Mamlakatimiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va sohalarida ishlab chiqarishni operativ boshqarish ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash tadbirlarining keng ko’lamda amalga oshirilishi raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2015 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo’ljallangan yeng muhim ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasida O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini yanada rivojlantirish borasida to’xtalib ―Biz uchun asosiy vazifa – ishlab chiqarishni texnik va texnologik jihatdan uzluksiz yangilab borish, doimiy ravishda ichki imkoniyat va zaxiralarni izlab topish, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, sanoatni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni izchil davom ettirishdan iborat bo’lishi zarur. Ayni shunday yangicha qarash va harakatlar butun faoliyatimizning negizini tashkil etishi shart..‖¹ deb ta‘kidlab o’tdilar.

Ushbu masalalarni amalga oshirishda ishlab chiqarishni operativ boshqarishning va ularning samaradorligini oshirishning nazariy-amaliy masalalari muhim ahamiyat kasb etadi.

Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida ishlab chiqarishni operativ boshqarishning asosiy yo’nalishlarini o’rganish xo’jalik faoliyatini rivojlantirishning muhim masalalari sifatida shakllangan va bu bilan bog’liq bo’lgan muammolarning mavjudligi ushbu yo’nalishda jiddiy tadqiqotlar olib borish va muammolarning yechimini topish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqishni talab etadi.

Kurs ishining maqsadi. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida ishlab chiqarishni operativ boshqarishning asosiy yo’nalishlarini o’rganish, bu tizimni kelgusida takomillashtirish va samaradorligini oshirish borasida ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish bitiruv malakaviy ishning maqsadini tashkil etadi. Qo’yilgan maqsaddan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishda qo’yidagi vazifalarni yechish ko’zda tutiladi:

• 
  ishlab chiqarishni operativ boshqarish jarayoni va uning mohiyati, xususiyati va ahamiyatini tadqiqetish;
  
• 
  ishlab chiqarishni operativ boshqarishni amalga oshirish shakllari va usullarini o’rganib, yagona tizimgakeltirish;
  
• 
  ishlab chiqarishni operativ boshqarish samaradorligini oshirish bo’yicha nazariy va amaliy tavsiyalar ishlabchiqish.
  

Kurs ishining obekti sifatida respublikamizda faoliyat yuritayotgan korxona va tashkilotlar tanlagan. Xususan, ―Qarshi yog’-ekstraksiya‖ ochiq hissadorlik jamiyati faoliyati natijalaridan foydalanilgan. Bitiruv malakaviy ishning predmeti sifatida ishlab chiqarishni operativ boshqarish samaradorliginioshirishningasosiyyo’nalishlarinio’rganishfaoliyatitasnifi, modellari amalga oshirish usul va uslubiyatlarini o’rganish yuzagakeladi.

Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari bo’lib, Respublikamiz Prezidenti asarlarida, yetakchi iqtisodchi olimlar va mutaxassislarning ushbu mavzuga oid ilmiy ishlarida ilgari surilgan g’oyalar, fikr va mushohadalar xizmat qiladi. Shuningdek, mazkur ilmiy tadqiqotni amalga oshirishda O’zbekiston Respublikasining qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa meyoriy hujjatlardan keng foydalanilgan.

Kurs ishning ilmiy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot natijasida ishlab chiqilgan nazariy va amaliy takliflar ishlab chiqarishni operativ boshqarish samaradorligini oshirishgaga imkonberadi.

1.