Тошкент-2021 3 Апрель 2021 10-қисм Тошкент апрель 2021 йил. Тошкент: «Tadqiqot»

Foydalanilgan adabiyotlar. 
1. Gʻoziyev E. Tafakkur psixologiyasi. – T.: 1998.
2. Ishmuhammedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish 
yo‘llari. – T.: 2005

---

25
Апрель 2021 10-қисм
Тошкент
BOLALARDA LUG‘AT BOYLIGI RIVOJLANISHINING ONTAGENEZI
Axmedova Oydin Sadriddinovna
Toshkent davlat pedagogika universiteti doktoranti
Tel: [phone]
[e-mail]
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada nutq komponentlaridan biri bo‘lgan lug‘at zaxirasining 
rivojlanishi to‘g‘risida ilmiy adabiyotlarda keltirilgan tahlillar bayon etilgan. Bolalarda lug‘at 
boyligining miqdori yosh davrlariga xos shakllanishi bo‘yicha qiyosiy ma’lumotlar yoritilgan. 
Kalit so‘zlar: 
Nutq, fonetik, leksik va grammatik vositalar, nutqiy fikrlash, lug‘at boyligi, aktiv 
lug‘at, passiv lug‘at.
Nutq faqat inson uchun xos bo‘lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa 
jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir-birlariga ta’sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga 
oshiriladi. Til – bu fonetik, leksik va grammatik vositalar tizimidir. So‘zlovchi o‘z fikrini bayon 
etish uchun zarur so‘zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‘laydi va 
nutq a’zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi [1].
Yuqorida keltirilgan nutq komponentlarining me’yorida rivojlanishi bilish faoliyatining 
oliy shakllari, tafakkur qobiliyatlari shakllanishiga olib keladi. Buning natijasi o‘laroq, nutqiy 
tafakkur, nutqiy fikrlash faoliyati paydo bo‘ladi. Aynan shuning uchun bolaning atrof-muhit 
haqidagi tasavvurlari shakllanib, olamni anglashga o‘rganadi.
Nutqning tarkibiy qismlarining barchasi (fonetik, leksik va grammatik) nutqning me’yorida 
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega ekanligini inobatga olgan holda, biz tadqiqotlarimizda 
nutqning leksik tomonini o‘rgandik. Lug‘at boyligi rivojlanishining ontagenezi haqidagi bilimlar 
tadqiqotimizning keyingi bosqichlarining yo‘nalishini aniqlab olishga xizmat qiladi.
Shu sababli, ilmiy adabiyotlarda lug‘at boyligi rivojlanishining ontageneziga doir nazariy 
ma’lumotlarni tahlil qildik.
Lug‘at boyligini rivojlantirishga bag‘ishlangan ko‘plab tadqiqotlarda bu jarayonning turli 
jihatlari qamrab olinganligini ko‘rishimiz mumkin. Lug‘at boyligini rivojlantirish, bir tomondan 
fikrlash va boshqa aqliy jarayonlarning rivojlanishi bilan, boshqa tomondan, nutqning barcha 
tarkibiy qismlari: fonetik-fonemik va grammatik tuzilishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
O‘tgan asrning 20-yillarida bolalar lug‘at boyligi ustida ilmiy tadqiqotlar olib borgan D.Elkonin 
lug‘at boyligini rivojlantirishga ta’sir qiluvchi quyidagi omillarni keltirib o‘tadi:
- bolaning atrofdagi voqelik haqidagi g‘oyalarini rivojlantirish. Bola yangi narsalar, hodisalar, 
predmetlar va harakatlar alomatlari bilan tanishganda uning lug‘at boyligi o‘sadi;
- katta yoshli insonlarning nutqiy faoliyati va ularning bola bilan muloqoti;
- bola tarbiyalanadigan ijtimoiy muhit [4].
Nutqning leksik tomonini o‘rganishning yan bir muhim jihati shundan iboratki, ma’lum 
bir yoshdagi bolalarda lug‘at boyligi hajmini o‘rganish murakkab jarayon bo‘lib, bu haqida 
adabiyotlarda ham etarlicha asoslangan ma’lumotlar mavjud emas. 
Shuningdek, bir qator adabiyotlarda lug‘at zaxirasining miqdor jihatdan o‘sishi bilan bog‘liq 
ma’lumotlar turlicha keltirilgan. 
Lug‘at zaxirasining B.Shtern bo‘yicha miqdoriy o‘sishi quyidagicha keltiriladi [4]:
1 yoshdan 1,5 
yoshgacha
2 yoshda
3 yoshda
4 yoshda
5 yoshda
100
300-400
1000-1100
1600
2200

---

26