Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

1 7 4
Xl-bob.Miqdor va sifat o„zgaruvchanlikning statistik tavsifi 
0„zgaruvchanlik. 
Dala tajribasida yonma yon joylashgan delyankalarda 
o„simliklavming hosildorligi , shartli belgilari , hossalari va h.k bir - biri bilan 
hatto bir xil muhitda ham og'ishi 0„zgaruvchanlik yoki variatsiyalanish deb 
yuritiladi. 
0
„zgaruvchanlik - tabiatdagi har qanday predmetlar uchun hos xususiyat : 
ikkita mutloq o„xshash bo„lgan predmet mavjud emas, hatto oddiy ko„z bilan 
ilg„ash qiyin bo„lgan xollarda ham ayrim tafovutlar mavjud 
0
„simliklarda faqlantiruvchi belgilarga ularning bo„yi , boshoqdagi don 
miqdori va vazni , protein miqdori va h.k kiradi. Bir navga tegishli bo„lgan 
o„simliklarda variatsiya xodisalarining yuzaga chiqishining sababi ular har doim 
irsiy xususiyatlariga ko„ra farqlanadi., bundan tashqari ulaming shakllanishi 
ko„pincha har xil sharoitda kechadi. 
Dala va vegetatsion tajribalarda xatto o„ta puxta olib borilgan tadqiqotlarda 
ham pavrallel delyankalar va sosudlarda har xil hosil etishtiriladi. Bu og„ish , 
o„zgaruvchanlik , variatsiya - har doim ham hisobga olinavermaydi va ko„pincha 
ko„zda tutilmagan xodisa deb qaraladigan tashqi xodisalaming ta‟siri natijasi 
hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda har qanday tadqiqotlarda tajriba 
ma‟lumotlari har doim ma‟lum darajada bir biridan farq qiladi. 
0
„zgaruvchanlik, belgilar variatsiyasi o„simliklar, xayvonlar , tuproq va h.k 
guruhlarining ayrim olingan belgilariga tavsif berishda yoki ikkita shunday 
belgilar taqqoslanganda ulaming farqi aniqlanganda qiyinchiliklar vujudga keladi. 
Ma‟lumki , har doim ham u yoki bu belgilami o„rganish imkoniyati bo„lmaydi. 
Bunday hollarda ulami xususiyatlari to„g„risida umumiy xulosa chiqarish 
mumkin bo„lgan qismlar bo'yicha o„rganiladi. Bunday usul tanlash usuli deb 
yuritiladi va statistikada asosiy usul hisoblanadi. Shunday qilib o„rganilishi lozim 
boMgan barcha ob‟ektlar guruhi - majmua yoki genial majmua deb , ob‟ektning 
tadqiqot uchun tekshirishga tushgan qismi esa tanlab olingan majmua yoki 
tanlanma deb yuritiladi. Genial majmua va tanlamadagi elementlar miqdori 
ulaming xajmi hisoblanadi. 
Tanlash 
usulining asosiy maqsadi kichik tanlamalami (o„rtacha na‟munalar ) 
statistik ko'rsatkichlari bo„yicha o'rganish ilmiy ishning butun mohiyatini to„g„ri 
tavsiflash imkonini beradi, qaysiki statistikada bu genial majmua deb yuritiladi. 
Shunga o'xshash vaziyatlarda dala tajribalari olib borishda ham qoMlaniladi, 
bunda kamdan kam hollarda 6-8 dan ortiq bir xol delyankalar bo'ladi 
(takrorlanishlar), ulaming hosildorligi va boshqa ko'rsatkichlari, ya‟ni tajriba 

---

1 7 5
dalasining umumiy maydoni kichik tanlamalar asosida yetarlicha aniq xulosa 
olishga harakat qilinadi. Bu yerda yashirin holda diyarli tugallanmas statistik 
guruhlar mavjud.Genial majmua , qaysiki kichik tanlamalar asosida imkoni 
boricha sodda usullarda ilmiy ishning statistik tavsiflab berishi lozim. 
SHundan kelib chiqqan holda , ilmiy tadqiqotlarda tanlash usulining 
maqsadi- nisbatan chegaralangan vositalar yordamida cheksiz , ko'plab xodisalar 
orasidan kam sonli xodisalami ajratib olish , ulaming o'ziga xos xususiyatlari va 
konuniyatlarini o'rganish imkonini beradi. 
Kuzatishlar natijasida biz har bir tanlangan to'plamda o'rganilayotgan 
belgilaming miqdorko'rsatkichlari to'g'risida malumotga ega bo'lamiz. 
O'simliklarda farqlantiruvchi belgilarga don miqdori va vazni , protein 
miqdori va x.k. Bir navga tegishli bo'lgan o'simliklarda variatsiya xodisasining 
yuzaga chiqishining sababi ular har doim irsiy xususiyatlariga ko'ra faprqlanadi, 
bundan tashqari ulaming shakllanishi ko'pincha har xil sharoitda kechadi