Тошкент — «МЕҲнат» —1986

ҲАШАРОТЛАР МОРФОЛОГИЯСИ

Морфология — тананинг ташки ҳамда ички тузилишини ўрга-тади. Бу қисмда ҳашаротларнинг фа-цат ташки тузилиши ёки эйдономия-сини кўриб чиқамизл/
Ҳашарот танаси ва унинг ўсимта-ларини крплаб турган тери крпла-ғичи — кутикула ўзаро эластик пар-да воситаси билан туташган қаттиқ парчалардан ташкил топган. Тери-нинг бу тартибда тузилиши ҳашарот танасининг уст томонидан бўғимларга ажралишини таъминлайди. Тери ту-зилишидаги бу хусусият ҳашаротга мускуллари воситасида тананинг тур-ли қисмларини эгишга ва унинг ўсим-таларини ҳаракатга келтиришга имкон беради.
Терининг қаттиқ қисмлари ташқи скелет ролини ўйнайди, чунки унга тананинг ҳамма ҳаракат мускуллари туташган. Шу билан ҳашарот умурт-қали ҳайвондан фарң қилади.
Ҳашарот танаси ҳаракатчан бў-либ, қатор бўғимларга бўлинган. Уларнинг ,бўғимлари ўзининг бошлан-ҒИЧ кетма-кет такрорланиши ёки мета-мерлигини йўқотган ва танаси учқисм-га бўлинган. Булар бош, кўкрак в а қ о р и н қисмлардир (1- расм).
vBouu қисми 5—6, кўкрак қисми 3 ва қорин ңисми 11 бўғимдан иборат. Демак, ҳашаротлар танасидаги бў-ғимларнинг умумий сони 19 тадан кам эмас. Лекин эволюцион тараққиёт натижасида ўзаро ўхшаш бўғимлар сонининг камайганлигини ёки тўла тараққий этмаган бўғимлари вазифа-лари алмашиниш туфайли бирлашиб кетганлигини кўриш мумкин. Шунинг учун бўлса керак, ҳашаротларда бў-ғимлар сони 14 тадан ошмайди, баъзи-ларида ундан ҳам кам.
Ҳашаротнинг қаттиқ ташқи ске-лети умуртқалиларникига нисбатан бирмунча афзал: у танани ташқи муҳит таъсиридан сақлайди. Ҳашарот-нинг тана пишиқлиги умумртқали-парга нисбатан уч баравар юқори. Ку­тикула ички органларни ҳимоя қи-лади, организмдаги сувни буғланиш-дан сақлайди ва ички мускулларни бирлашиш жойи бўлиб ҳисобланади.
Бўғимоёқлиларнинг ҳар бир бў-ғимида бир жуфт ўсимта бўлади. Лекин ҳашаротларда бу метамерлик йўқолган.фақат ҳаракат ўсимталари— оёңлари кўкрак қисмида сақланиб қолган. Бош қисмида — оғиз орган-лари ва бир жуфт мўйлов бўлиб ўз-гарган, қорин кисмида ўсимталари йўқолган (2- расм).
Бундан ташқарл, жуда кўп ҳаша-ротларда қанотлар вужудга келган.
Шундай қилиб, ҳашаротлар морфо-логиясида қ.уйидаги белгилар: тана-лари бўғимга ажралган ва б о ш, к ў к р а к ҳамда қо р и н қисмлари мавжуд. Бошида оғиз органи ва бир жуфт мўйлови бор, кўкраги уч бў-ғимли ва уларга уч жуфт оёқ ва кўп-чилигида қанотлар ўрнашган. Қорин қисми II тагача бўғимдан иборат, оёқсиз бўлади.

БОШ ҚИСМИНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА УНИНГ ЎСИМТАЛАРИ

Ҳашарот боши (Caput) мустаҳкам 'пишиқ калла қутиси ёки бош қал-поғидан ташкил топган бўлиб, у бош-нинг ташқи скелетини ҳосил қилади. Унда оғиз органлари, бир жуфт мўй-лов, бир жуфт мураккаб ёки фасетик кўз ва оддий кўз ёки кўзчалар ўр-нашган.
Баъзан калла қутисида эмбрион бош қисмидаги айрим бўғимлар-нинг бир-бирига қ)'шилиш {излари (чоклари) аниқ кўриниб туради.
Бошининг устки қисми ҳаракатсиз туташган бош қисм склеритдан тузил-ган. Бошнинг олдинги сатҳи п е ш о-н a (frons), унинг юкррисида ч а к­

ка (vertex), ундан нарироқда э н с a Г'ардони (occiput), пешона пастида ёки олдида к, а н ш а р ёки к л и-п е у с (clypeus), ундан пастда оғиз органларини юқоридан ёпиб турув-чи япроқча кўринишдаги ҳаракатчан ю қ о |р и л |а б (labrum) жойлашган. Бош /ёнбошларида жойлашган кўз-лар ости ва ёнбошлари л у н ж (ge-пае) 'деб аталади (3- расм).
Суварак ва бошка тубан тузилишга 9га бўлган ҳашаротларда бошининг олдинги томонидаги |кўзлар оралиғи V шаклида чок ҳошия излар билан аж-ралган — уэпикраниаль хо-ш и я деб аталади.
Б
ошни гавдага қўшган ҳалқаси-мон юмшоқ қисми б ў й и н (collum) деб, бўйин билан оғиз органи ўртаси­даги остки қисми т о м о қ (gula) деб аталади. Бошнинг орқа томонида, яъни кўкрак ңисмида ётган ички ор-ганлар ўтадиган жойда э н с а те-ш и г и (foramen) бўлади.
•Ҳашаротлар бош қисмида бўғим-ларга бўлинган ва турли кўринишдаги бир жуфт мўйлов ёки антенна-л a р (antennae) бўлиши ҳашарот-ларга хос Іхарактерли белгилардан биридир.¹ Фақат мўйловсизлар (рго-tura) туркумининг вакилларида мўй-лов бўлмайди. Ҳашаротларнинг мўй-ловлари ҳид билиш ва сезиш функция-сини бажарувчи органлардир. Улар пешонанинг (икки ёнидаги кўзлар орасида ёки |унинг олдидаги чуқурча-