Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

Opsonmlar.
Agar bakteriyalar koloniyasi tarkibiga leykotsit- 
lami qo'shib, aralashma mikroskop ostida kuzatilsa, u holatda 
fogotsitoz jarayoni amalga oshishini ko‘rish mumkin. Bakteriyalar 
bu holatda leykotsitlar orqali fagotsitlanishi qayd qilinadi. Agar bir 
xil miqdorda bakteriyalar va leykotsitlami olib, shuningdek qon 
zardobi sharoitiga qo‘shiisa, u holatda fagotsitoz oldingiga ko‘ra 
jadalroq tarzda amalga oshishini kuzatish mumkin, bu holatda 
bakteriyalar leykotsitlar tomonidan nisbatan faol tarzda b o g iab
olinadi. Qon zardobining bu ko‘rinishda fagotsitozni faollashtiruv- 
chi ta ’sir ko‘rsatishi opsonik ta’sir deb ataladi. Dastlab tadqiqotlarda 
qon zardobi o ‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi taxmin qilinib, 
uning ta’sirida bakteriyalar leykotsitlar tomonidan oson bo giab
olinadigan holatga o ‘tishi qayd qilingan va leykotsitlar qon zardobi 
muhitida faolligi ortishi ushbu holat bilan izohlangan. Haqiqatan 
ham qon zardobi bakteriyalarga nisbatan faolligini susaytimvchi 
ta’sir xususiyatiga ega hisoblanadi. 0 ‘zining fizik-kimyoviy 
xususiyatlari o‘zgarishga uchragan bakteriyalar leykotsitlar tomoni­
dan osonlik bilan b o g ia b olinadi. M e’yoriy holatdagi qon zardobi- 
ning opsonik xususiyati immunitet yuzaga kelmagan hayvonlarda 
ham fagotsitoz jarayoni faollashishga olib keladi. Immun qon 
zardobi tarkibida opsonmlar m e’yoriy holatdagi qon zardobidagi 
opsoninlardan farq qilib, qo'shimcha tarzda bakteriotrop ta ’sir 
xususiyatini 
ham 
namoyon 
qilishi 
kuzatiladi. 
Bunda 
qon 
zardobining opsonik ta’sir xususiyati kasallik vaqtida immunitet 
shakllanishi davomida yanada kuchayishi taxmin qilinadi.
Immunobiologik reaksiyalar qon tarkibiga tushuvchi mikroor- 
ganizmlar va begona oqsil moddalariga nisbatan yuqori darajada
30

---

spetsifiklik xususiyatiga ega hisoblanadi. Bu reaksiyalar k o ‘pgina 
holatlarda organizmlarning zoo logik jihatdan stnflari va avlodlarini 
tasniflashga yordam beradi. Immunobiologik reaksiyalar shuning­
dek kasalliklarga tashxis qo‘yish davomida ham amaliy jihatdan 
katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
Regeneratsiya
Tananing jarohatlangan yoki yo‘qolgan qismining qayta 
tiklanishi regeneratsiya deb ataladi. Ba’zi hayvonlarda - kaltake- 
saklar va tretonlarda regeneratsiya sifatida uzilgan dumining qayta 
tiklanishi kuzatiladi. Baliqlarda esa regeneratsiya nobud b oigan
suzgichlari va jabra yaproqchalarining tiklanishi hisobiga sodir 
bo iad i.
Regeneratsiya fiziologik va tiklanuvchiga boiinadi. Birinchisi 
tabiiy jarayonlar ta’sirida qari, o ig a n hujayralar elementlari o ‘miga 
yangilarining hosil b oiish i hisoblanadi. Organizmda bu jarayon 
doimo sodir b o ia d i (qari qizil va oq qon hujayralari, suzgichlari, 
terming 
epitelial 
hujayralarining 
yemirilishi 
va boshqalar). 
Ikkinchisi - kasallikni keltirib chiqaruvchi o ‘zgarishlaming zararli 
ta ’siri natijasida to‘qima va hujayralaming qayta tiklanishi. Bu 
hodisada shikastlangan to'qim alar bilan atrofdagilaming ko‘plab 
hosil b o iishi shikastlangan organlarning qayta tiklanishi ro‘y 
beradi.
Regeneratsiya jarayonining tezligi turli xil va shikastlangan 
to ‘qimalar tarkibi va ularning buzilish darajasiga b o g iiq . Ba’zi bir 
to ‘qimalar, masalan, markaziy nerv tizimi to‘qimalari asta-sekin, 
epitelial to ‘qimalar (baliqlaming shikastlangan ten, suzgichlari, 
jabralari) tez tiklanadi.
Regeneratsiya jarayoni yoshga, ovqatlanish miqdoriga, ba’zan 
vitaminlarga, nerv hamda gumoral omillar va boshqalarga b o g iiq . 
Yosh hayvonlarda regeneratsiya jarayoni katta yoshlilarga nisbatan 
tez sodir b o iadi.
31

---

IK K IN C H I BOB.
UMUM IY PA R A ZIT O L O G IY A ASOSLARI
Parazitologiya (vunoncha ikkita 
so'zdan kelib chiqqan boiib, 
parasitos - tekinxo'r, parazit 
va logos 
- ta’limot, 
fan 
demakdir) - 
biologiya fanining bir ta rm o g i hisoblanib, parazitizm hodisalari, 
ya’ni parazit bilan xo'jayin o ‘rtasidagi o'zaro munosabatlar, ular­
ning tashqi muhit omillariga bogiiqligi, 
odam, 
hayvon va o ‘simlik- 
larda uchrovchi parazitlar va ular qo‘zg‘atadigan kasalliklar 
hamda 
bu kasalliklarga qarshi kurash usullarini o ‘rganadigan fan. Parazito­
logiya parazitlar morfologiyasi, anatomiyasi, gistologiyasi, fiziolo- 
giyasi, embriologiyasi, ekologiyasi, geografiyasi, tasnifi, filogeni- 
yasi hamda parazit va xo‘jayin o‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlarni 
tekshiradi. Akademik K.I. Skryabin parazitlarning kelib chiqishi 
xususiyatiga k o ia , ularni o ‘rganadigan fanni ikki guruhga boiadi. 
Birinchi guruh - fitoparazitologiya deyilib, 
u 
o‘simliklar dunyosiga 
mansub b o iish i bakteriya, virus va boshqa parazitlar hamda ular 
ta’sirida sodir boiadigan yuqumli kasalliklami o ‘rgatadi. 
Ikkinchi 
guruh - zooparazitologiya deyilib, qo‘zg‘atuvchisi hayvonot 
dunyo­
siga mansub bo iishi (protozoolar, gelmintlar, bo'gim oyoqlilar 
va 
boshqalar) va ular ta’sirida paydo boiadigan kasalliklar hamda 
qarshi kurash choralarini o‘rgatadi. Umuman, parazitlarni 
oiganish 
obyektlariga ko‘ra tibbiyot parazitologiyasi, yeterinariya 
parazilo- 
logiyasi, fitoparazitologiya va umumiy parazitologiyaga boiinadi. 
Parazitologiya ko‘pgina biologik, tibbiyot va veterinariya sohasidagi 
maxsus fanlar bilan chambarchas bogiangan. Parazitlarning tavsifi, 
morfologiyasi, biologiyasi va tasnifmi o ig a n ish bilan zoologiya 
fani shug‘ullansa, ular qo‘zg*atadigan kasalliklar patogenezi, 
klinikasi, diagnostikasi va davolashini o ‘rganish bilan esa patologik 
anatomiya, patalogik fiziologiya, immunologiya, virusologiya, 
mikrobiologiya, terapiya, farmakologiya, epizootologiya, xirurgiya, 
biokimyo, veterinariya-sanitariya ekspertizasi, zoogigiyena va

---

boshqa fanlar shug‘ullanadi hamda ulardagi tadqiq etish usullaridan 
keng foydalaniladi.
Yashash joyiga qarab parazitlar tashqi - ektoparazitlar (bunda 
parazit xo‘jayin tanasining sirtida yashaydi) va ichki - endopara- 
zitlarga (bunda parazit xo‘jayinning ichki to ‘qima yoki bo‘shliq- 
larida yashaydi) boiinadi. Bundan tashqari, parazitiik qilish mud- 
datiga ko‘ra vaqtinchalik va doimiy (statsionar) parazitlarga b o iish
mumkin.