|
Opsonmlar.
Agar bakteriyalar koloniyasi tarkibiga leykotsit-
lami qo'shib, aralashma mikroskop ostida kuzatilsa, u holatda
fogotsitoz jarayoni amalga oshishini ko‘rish mumkin. Bakteriyalar
bu holatda leykotsitlar orqali fagotsitlanishi qayd qilinadi. Agar bir
xil miqdorda bakteriyalar va leykotsitlami olib, shuningdek qon
zardobi sharoitiga qo‘shiisa, u holatda fagotsitoz oldingiga ko‘ra
jadalroq tarzda amalga oshishini kuzatish mumkin, bu holatda
bakteriyalar leykotsitlar tomonidan nisbatan faol tarzda b o g iab
olinadi. Qon zardobining bu ko‘rinishda fagotsitozni faollashtiruv-
chi ta ’sir ko‘rsatishi opsonik ta’sir deb ataladi. Dastlab tadqiqotlarda
qon zardobi o ‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi taxmin qilinib,
uning ta’sirida bakteriyalar leykotsitlar tomonidan oson bo giab
olinadigan holatga o ‘tishi qayd qilingan va leykotsitlar qon zardobi
muhitida faolligi ortishi ushbu holat bilan izohlangan. Haqiqatan
ham qon zardobi bakteriyalarga nisbatan faolligini susaytimvchi
ta’sir xususiyatiga ega hisoblanadi. 0 ‘zining fizik-kimyoviy
xususiyatlari o‘zgarishga uchragan bakteriyalar leykotsitlar tomoni
dan osonlik bilan b o g ia b olinadi. M e’yoriy holatdagi qon zardobi-
ning opsonik xususiyati immunitet yuzaga kelmagan hayvonlarda
ham fagotsitoz jarayoni faollashishga olib keladi. Immun qon
zardobi tarkibida opsonmlar m e’yoriy holatdagi qon zardobidagi
opsoninlardan farq qilib, qo'shimcha tarzda bakteriotrop ta ’sir
xususiyatini
ham
namoyon
qilishi
kuzatiladi.
Bunda
qon
zardobining opsonik ta’sir xususiyati kasallik vaqtida immunitet
shakllanishi davomida yanada kuchayishi taxmin qilinadi.
Immunobiologik reaksiyalar qon tarkibiga tushuvchi mikroor-
ganizmlar va begona oqsil moddalariga nisbatan yuqori darajada
30
spetsifiklik xususiyatiga ega hisoblanadi. Bu reaksiyalar k o ‘pgina
holatlarda organizmlarning zoo logik jihatdan stnflari va avlodlarini
tasniflashga yordam beradi. Immunobiologik reaksiyalar shuning
dek kasalliklarga tashxis qo‘yish davomida ham amaliy jihatdan
katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
Regeneratsiya
Tananing jarohatlangan yoki yo‘qolgan qismining qayta
tiklanishi regeneratsiya deb ataladi. Ba’zi hayvonlarda - kaltake-
saklar va tretonlarda regeneratsiya sifatida uzilgan dumining qayta
tiklanishi kuzatiladi. Baliqlarda esa regeneratsiya nobud b oigan
suzgichlari va jabra yaproqchalarining tiklanishi hisobiga sodir
bo iad i.
Regeneratsiya fiziologik va tiklanuvchiga boiinadi. Birinchisi
tabiiy jarayonlar ta’sirida qari, o ig a n hujayralar elementlari o ‘miga
yangilarining hosil b oiish i hisoblanadi. Organizmda bu jarayon
doimo sodir b o ia d i (qari qizil va oq qon hujayralari, suzgichlari,
terming
epitelial
hujayralarining
yemirilishi
va boshqalar).
Ikkinchisi - kasallikni keltirib chiqaruvchi o ‘zgarishlaming zararli
ta ’siri natijasida to‘qima va hujayralaming qayta tiklanishi. Bu
hodisada shikastlangan to'qim alar bilan atrofdagilaming ko‘plab
hosil b o iishi shikastlangan organlarning qayta tiklanishi ro‘y
beradi.
Regeneratsiya jarayonining tezligi turli xil va shikastlangan
to ‘qimalar tarkibi va ularning buzilish darajasiga b o g iiq . Ba’zi bir
to ‘qimalar, masalan, markaziy nerv tizimi to‘qimalari asta-sekin,
epitelial to ‘qimalar (baliqlaming shikastlangan ten, suzgichlari,
jabralari) tez tiklanadi.
Regeneratsiya jarayoni yoshga, ovqatlanish miqdoriga, ba’zan
vitaminlarga, nerv hamda gumoral omillar va boshqalarga b o g iiq .
Yosh hayvonlarda regeneratsiya jarayoni katta yoshlilarga nisbatan
tez sodir b o iadi.
31
IK K IN C H I BOB.
UMUM IY PA R A ZIT O L O G IY A ASOSLARI
Parazitologiya (vunoncha ikkita
so'zdan kelib chiqqan boiib,
parasitos - tekinxo'r, parazit
va logos
- ta’limot,
fan
demakdir) -
biologiya fanining bir ta rm o g i hisoblanib, parazitizm hodisalari,
ya’ni parazit bilan xo'jayin o ‘rtasidagi o'zaro munosabatlar, ular
ning tashqi muhit omillariga bogiiqligi,
odam,
hayvon va o ‘simlik-
larda uchrovchi parazitlar va ular qo‘zg‘atadigan kasalliklar
hamda
bu kasalliklarga qarshi kurash usullarini o ‘rganadigan fan. Parazito
logiya parazitlar morfologiyasi, anatomiyasi, gistologiyasi, fiziolo-
giyasi, embriologiyasi, ekologiyasi, geografiyasi, tasnifi, filogeni-
yasi hamda parazit va xo‘jayin o‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlarni
tekshiradi. Akademik K.I. Skryabin parazitlarning kelib chiqishi
xususiyatiga k o ia , ularni o ‘rganadigan fanni ikki guruhga boiadi.
Birinchi guruh - fitoparazitologiya deyilib,
u
o‘simliklar dunyosiga
mansub b o iish i bakteriya, virus va boshqa parazitlar hamda ular
ta’sirida sodir boiadigan yuqumli kasalliklami o ‘rgatadi.
Ikkinchi
guruh - zooparazitologiya deyilib, qo‘zg‘atuvchisi hayvonot
dunyo
siga mansub bo iishi (protozoolar, gelmintlar, bo'gim oyoqlilar
va
boshqalar) va ular ta’sirida paydo boiadigan kasalliklar hamda
qarshi kurash choralarini o‘rgatadi. Umuman, parazitlarni
oiganish
obyektlariga ko‘ra tibbiyot parazitologiyasi, yeterinariya
parazilo-
logiyasi, fitoparazitologiya va umumiy parazitologiyaga boiinadi.
Parazitologiya ko‘pgina biologik, tibbiyot va veterinariya sohasidagi
maxsus fanlar bilan chambarchas bogiangan. Parazitlarning tavsifi,
morfologiyasi, biologiyasi va tasnifmi o ig a n ish bilan zoologiya
fani shug‘ullansa, ular qo‘zg*atadigan kasalliklar patogenezi,
klinikasi, diagnostikasi va davolashini o ‘rganish bilan esa patologik
anatomiya, patalogik fiziologiya, immunologiya, virusologiya,
mikrobiologiya, terapiya, farmakologiya, epizootologiya, xirurgiya,
biokimyo, veterinariya-sanitariya ekspertizasi, zoogigiyena va
boshqa fanlar shug‘ullanadi hamda ulardagi tadqiq etish usullaridan
keng foydalaniladi.
Yashash joyiga qarab parazitlar tashqi - ektoparazitlar (bunda
parazit xo‘jayin tanasining sirtida yashaydi) va ichki - endopara-
zitlarga (bunda parazit xo‘jayinning ichki to ‘qima yoki bo‘shliq-
larida yashaydi) boiinadi. Bundan tashqari, parazitiik qilish mud-
datiga ko‘ra vaqtinchalik va doimiy (statsionar) parazitlarga b o iish
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
