To‘rtinchi nashri uo‘K

89
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
randalanmagan yap-yangi sarg‘ish tobutlar ust-
ma-ust taхlab qo‘yilgan. Qatron va qarag‘ay hidi 
anqib turibdi. Tobutlar yuztadan kam emas. 
– Hujum oqibatini unutishmabdi, – deydi Myuller.
– Bizga mo‘ljallangan, – to‘ng‘illaydi Detering.
– Nafasingni yel olsin, – jerkib beradi uni Kat.
– Senga tobut tegsa, shukr qilishing kerak, – 
deydi Tyaden Deteringga. – Seni yopinchig‘ingga 
o‘rab ko‘mib qo‘ya qolishadi, mana ko‘rasan.
Hamma og‘ziga kelganini gapiradi, lekin har 
kim ichidan o‘tganini o‘zi biladi; nima ham qila 
olardik? Tobutlar rostdan ham bizga atab yasal-
gan-da. Bu ish ularda puхta yo‘lga qo‘yilgan. 
Front chizig‘i notinch. Tunda vaziyatni aniqlash-
ga urinib ko‘ramiz. Biz turgan joy nisbatan osoyish-
ta, shuning uchun dushman mudofaa chizig‘ining 
ortida temir yo‘l vagonla rining taraqa-turuqi tong-
gacha eshitilib turadi. Fransuzlar chekinmoqchi 
emas, aksincha, yangi qo‘shin, o‘q-dori, qurol-asla-
ha keltirishyapti, deydi Kat.
Ingliz to‘plarining yoniga yangilari qo‘shilyapti, 
buni baralla sezib turibmiz. Fermaning o‘ng to-
moniga kamida yana to‘rtta yangi to‘p o‘rnatishdi, 
eskilari bu hisobga kirmaydi. Tilka-pora bo‘lgan 
tol ortiga esa minomyotlar joylashtirilgan. Bun-
dan tashqari, fransuz zambaraklari ham bor.
Kayfiyatimiz chatoq. Blindajga tushganimizdan 
so‘ng oradan ikki soat o‘tgach, okoplarimizga 
o‘z to‘plarimiz o‘q yog‘dirishdi. Keyingi oyda uch 
marta shunaqa bo‘lishi. Nishonga olishda yang-
lishgan bo‘lsalar ham mayli edi, birov bir nar-
sa demasdi. Hamma balo shundaki, to‘plarning 
 stvoli ishdan chiqqan; shu bois snaryadlar duch 
kelgan joyga tushaveradi. Oqibatda, bugun ke-
chasi ikki askarimiz yaralandi.

---

90
Erix Mariya Remark
* * *
Front – qafasday gap. Unga tushib qolgan odam 
qismati nima bo‘lishini kutishga majbur. Biz pan-
jara ortidamiz, uning chiviqlari – snar yadlarning 
yo‘nalishi; hayotimiz mavhumlikdan iborat. Ham-
mamiz tasodif izmidamiz. Ustimga snaryad uchib 
kelayotgan bo‘lsa, engashib qo lishim mumkin – 
tamom-vassalom; lekin u qa yerda portlaydi – bil-
mayman, unga ta’sir ko‘rsatolmayman.
Aynan tasodifga tobelik bizni loqayd qilib qo‘ygan. 
Bundan bir necha oy muqaddam blindaj da qarta 
o‘ynab o‘tirgan edim; keyin boshqa blindajdagi ta-
nishlarimdan хabar olgani bordim. Qaytib kelsam, 
o‘zim hozirgina o‘tirgan blindajdan nom-nishon 
yo‘q: og‘ir snaryad uni yakson qilib yuboribdi. Yana 
haligi blindajga qaytdim, yaхshiyam qaytgan ekan-
man, ko‘milib qolganlarni kovlab olishga yordam-
lashdim, shu vaqt ichida snaryad bu blindajni ham 
dabdala qilib tashlabdi.
Meni o‘ldirishlari mumkin – bu tasodifga 
bog‘liq, tirik qolishim ham hech gapmas – bu 
ham tasodif izmida. Mustahkam blindaj devorlari 
tagida qolib ketsam – buning ajablanarli joyi yo‘q, 
tep-tekis qirda, o‘qlar yomg‘iri ostida o‘n soat yo-
tib, bir yerim tirnalmasa ham birov taajjubga 
tushmaydi. Har bir askar faqat ming turli sabab 
tufayli tirik qoladi. Binobarin, askar tasodifga 
 ishonadi va unga umid bog‘laydi.
* * *
Biz nonimizga hushyor bo‘lishimiz kerak. 
So‘nggi paytlarda, blindajlarda ozodalikka rioya 
qilinmay qo‘yilganidan beri, kalamush ko‘payib 
ketdi. Deteringning so‘zi bilan aytganda, bu ha-
demay boshimizga kulfat tushishidan nishona.

---

91
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
Bu yerning kalamushlari yirik-yirik, turqi 
sovuq.  O‘likхo‘r  kalamushlar.  Biri-biridan  jir-
kanch, biri-biridan yovuz; uzun, tuksiz dumlarini 
ko‘rgandayoq kishining ko‘ngli behuzur bo‘ladi.
Ular  och.  Hammamizning  nonimizni  yarimta 
qilishga ulgurishgan. Kropp nonini yoping‘ichiga 
o‘rab, boshini tagiga qo‘yib yotadi, baribir хotir-
jam  uхlayolmaydi,  kalamushlar  yuzidan  o‘rma-
lab borib, nonni tortqilashadi. Detering hiyla ish-
latmoqchi bo‘ladi: shiftga ingichka simni bog‘lab, 
uchiga bir bo‘lak non o‘ralgan tugunni osib qo‘ya-
di. Bir kuni kechasi cho‘ntak chirog‘ini yoqib qa-
rasa, sim chayqalib turganmish. Tugunning usti-
da semiz bir kalamush.
Aхiyri, ular bilan orani ochiq qilishga jazm eta-
miz. Nonning kalamushlar g‘ajigan joyini qirqib ola-
miz. Hammasini tashlab yuborishga ko‘zimiz qiy-
maydi, ertaga o‘zimiz och qolishimiz mumkin-da. 
Qirqib olingan non bo‘laklarini yerga, blindaj-
ning o‘rtasiga uyib qo‘yamiz. Har kim o‘z belku-
ragini tayyor tutgan holda o‘rniga cho‘ziladi. De-
tering, Kropp va Kat kerak paytda cho‘ntak chi-
roqlarini yoqishlari kerak. 
Oradan biroz vaqt o‘tgach, qitir-qitir tovushlar 
 eshitiladi. Bu tovush borgan sari kuchaya bora-
di, kalamushlar nonga yopishayotgani aniq. Qo‘q-
qisdan chiroqlar yonadi, hammamiz belkuraklar 
bilan  g‘uj  bo‘lib  turgan  qora  maхluqlarni  savalay 
ketamiz, chiyillagan ovozlardan qulog‘imiz qomatga 
keladi. Natija yomon emas. Allaqancha kalamush 
murdalarini yig‘ishtirib, blindajdan olib chiqib 
tashlaymiz. Keyin yana pistirmaga yotamiz.
Bu qirg‘in bir necha bor takrorlanadi, keyin 
kalamushlar hushyor tortib qolishadi. Balki qon 
hidini sezishgandir. Qaytib qoralarini ko‘rsatish-

---