|
To’raboyev Ixtiyor 421-guruh
6-mavzu.O’rta asrlarda yevropa mamlakatlari davlati va xuquqi.
Franklar
“Reja”
Franklar davlati va xuquqi.
Franklar davlati ijtimoiy tuzumi.
Franklarning davlat tuzumi.
Franklar davlatida xuquqning asosiy belgilari.
Franklar milodning IV asrlarida Rim imperiyasining galliya viloyatiga ko’chib kela boshladi. Sali franklarning Merovinglar sulolasiga mansub qiroli Xlodvig barcha fank qabilalarini birlashtirib, 486-yilda Galliyani istilo qiladi.
V asrda G’arbiy Rim imperiyasining ag’darilishi bilan uning xududida o’z qirolliklarini barpo etib, o’z xududlarini kengaytirib boradilar.VI asr o’rtalarida Franklar qirolligi barcha varvar qirolliklari ichida eng kata qirollik edi. Lekin, xlodvik sulolasi o’zaro urushlar natijasida zaiflashib bordi. Shu sabobli VII asr o’rtalarida taxtga yangi sulola Karolinglar sulolasi keldi.
Buyuk Karl davrida Franklar davlati imperiyaga aylandi. Buyuk Karl Karolinglar sulolasining eng atoqli namoyandasi, yirik sarkarda va istilochi edi ( sulola xam uning nomi bilan atalgan). U 46 yil (768-814 yillar) xukmronlik qilib, ulkan va qudratli davlat tuza olgan. 800- yilda Buyuk Karl imperator deb e’lon qilindi. Ammo bu uncha mustahkam imperiya emas edi.
843-yilgi Verden shartnomasiga ko’ra, Franklar davlati bo’linib ketti va Galliya (Fransiya), Bovariya va boshqa yerlar imperiyadan ajralib chiqdi. Oqibatda bu yerlar Germaniya va nihoyat Italiya davlatlari tarkibiga kirdi.
Franklar davlati shu tariqa barxam topdi.
Franklarning asosiy mashg’uloti dehqonchilik bo’lgan, chorvachilik ham bir muncha rivoj topgan. Franklarda yer xususiy emas, balki, jamoa mulki bo’lgan.
Franklar davlati ilk feodal yakka hokimlik (monarxiya) shaklida idora etiluvchi davlat bo’lib uning tepasida qirol turgan. Taxt nasldan – naslga meros bo’lib o’tgan. Buyuk karlning imperator deb elon qilinishi juda katta hokimyatni uning qo’l ostida to’planishiga sabab bo’ldi. Qirol hokimyati eng kuchaygan va monarxiyaning eng gullab yashnagan davri aynan Buyuk Karl xukmronligi davriga (VIII asrning ikkinchi yarmi – IX asrnig boshiga) to’ri keladi. Davlatda qiroldan keyingi mansabdor shaxs mayordam yoki boshqacha qilib aytganda saroy meri edi.
Yuqori mansabdagi amaldorlar: seneshal - qirolning shaxsiy ishlarini yurituvchi ; marshal – otliq askarlar boshig’i; kamerariy- qirol xazinasi boshlig’i ; saroy grafi – qirolning xuquqiy masalalar bo’yicha maslahatchisi; refendariy – imperator devonxonasi boshlig’i ;
Frank qabilalarida davlatchilikning shakklanishi xuquqning yaratilishi bilan bir vaqtda kechdi. Bu qadimgi german urf odatlarini yozish yo’li bilan amalga oshirildi. Shu tariqa Franklar davlatida xuquqning muxim manbalari sifatida “varvar xaqiqatlari” paydo bo’ldi.
Yozma “xaqiqatlar” V – VI asrlarda vujudga keldi. Ular orasida eng qadimgilaridan biri – “Sali xaqiqati” xisoblanadi.
“Sali xaqiqati”da xali mulk tushunchasi xaqida yagona qoida o’rnatilmagan edi. Aloxida shaxslar yoki oilalarga tegishli xarakatdagi ashyolarga nisbatan “o’ziniki”, “birovniki” deganiboralar qo’langan.
Germanlarda oila patriarxal xarakterga ega edi. Biroq “Sali xaqiqati” bo’yicha ota hokimyati uncha kata emas edi. O’g’il 12 yoshga to’lgunga qadar ota xomiyligida bo’lardi. “Sali xaqiqati” nikohga xam xuddi oilaga o’xsha juda kam moddalar ajratgan Germalarning odat xuquqi alohida ijtimoiy tabaqalarning vakillari o’rtasida ayniqsa, qullar va erkin kishilar o’rtasida nikohni taqiqlaydi. Erkin ayolga uylanga qul charxpalakka tortib o’ldirilgan.
“Varvar xaqiqatlari” ning asosiy qismi jinoyat va jazo masalalariga bag’ishlangan. “Varvar xaqiqatlari”da delict – jinoyat deganda avvalo, ozor yetkazish, birovning shaxsiga yoki mulkiga zarar yetkazish, “qirollik tinchligini” buzish tushuniladi. Shunga monand, jazo deganda ushbu ozor yoki zarar yetkazganlik uchun badal to’lash, o’rnini to’ldirish tushunilgan. “Sali xaqiqati”da jinoyat tushunchasini anglatadigan qator xuquqbuzarliklar alohida ajratib ko’rsatilgan. Unda barcha jinoyatlar 4 turga:
1) shaxsga qarshi jinoyatlar (odam o’ldirish, tan jarohat yetkazish, tuxmat, xaqorat, nomusga tegish va boshqalar):
2) mulkka qarshi jinoyatlar (o’g’rilik, o’t qo’yish, bosqinchilik…)
3) sud qilish tartibiga qarshi jinoyatlar (sudga kelmaslik, yolg’on guvohlik berish)
4) qirol farmoyishlarini bajarmaslikka bo’linadi.
Franklarda sud jarayonlari ayblov – tortishuv xarakteriga ega bo’lgan. Ish faqat davogarning tashabbusi bilan qo’zg’atilgan. Tomonlar teng xuquqli bo’lgan. Sud jarayoni og’zaki, oshkora bo’lgan. “Sali xaqiqati”
Sud jarayonida qo’llaniladigan dalillarning 3 turini ko’rsatad. Bular: guvohlarning ko’rsatmali, qasamxo’rlar ko’rsatmalari va ordaliya bo’lib ularning ichida guvohlarning ko’rsatmalari katta ahamiyatga ega edi.
Sudda guvohlarning yolg’on ko’rsatma berishi, ish bo’yicha bilganlarini aytishdan bosh tortishi qattiq jazolangan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
