Topshirdi: Umarov S

Amir Temurning harbiy yurishlari. Amir Temurning XIV asr 70-yillari o‘rtalaridagi Oq O ‘rda xoni O ‘rusxon va uning o‘g ‘li Temurmalik, keyinchalik To‘xtamish bilan bo‘lgan janglari, Oltin O‘rdaning tor-mor etilishi davlatning markazlashgan holda mustahkamlanishiga imkon yaratdi. Amir Temur mohir sarkarda sifatida qattiq intizomga bo‘ysungan qo‘shin tuzdi va unga katta e’tibor berib, ular nizomni qat’iy bajarishi, jangda ayovsiz va dovyurak bo‘lishi, dushmanga adolatli bo‘lishi lozim deb hisobladi. Ibn Arabshohning yozishicha, Temur askarlari orasida taqvodor, saxovatli, xudojo‘y kishilar ko‘p bo‘lgan. Ular bechoralarga xayr-u ehson ko‘rsatish, boshiga og‘ir tashvish tushganda yordam qo‘lini cho‘zish, asirlarga yumshoq muomalada boiishga odatlangan.Qo‘shinda Amir Xo‘ja Sayfiddin, Amir Sulaymon Xash, Amir Oqbug‘a, Amir Soribug‘a, Amir Birandiq, Shayx Ali Bahodir, Temur Tosh, Baratxo‘ja, Amir Dovud Barlos, Amir Muayyad, Arlot kabi qo‘mondonlar xizmat qil- gan. Ayrim yurishlarda Sohibqironning o‘g‘illari va nabiralari ham qo‘shinga qo‘mondonlik qilgan.1380-1382-yillarda Amir Temur Xuroson yerlarini bo‘ysundirib, Hirot, Astrobod, Domg‘on, Semnon va Mazandaranlami qo‘lga kiritdi. U birinchi yirik harbiy yurishlarini Eron, Armaniston, Gurjiston va Iroqqa qaratdi. Eronning janubi - Isfahonda hukmronlik qilib turgan Muzaffariylar sulolasi, Iroq va Ozarbayjonda hukmronlik qilayotgan Elxoniylar taslim bo’ lib , Armaniston va Gurjiston ham egallandi.1398-yilning mayida A fg‘onistonga, so‘ng Hindistonga yurish boshlandi. Avgust oyida Kobul shahri, 15-dekabrda esa Dehli egallandi.
1381-yilda Amir Temur Hirotga yurish qilganida kurdlar sulolasi vakili hukmdor G‘iyosiddin Pir Ali Temurga qattiq qarshilik ko‘rsatmagan. 1383-yil-da Hirotda qo‘zg‘olon ko‘tarilib, Pir Ali sulolasi tugatilib, sarbadorlar vakili Ali Muayyad hokimiyatni egallagan. Lekin u ham hududlami Amir Temurga ixtiyoriy ravishda topshirgan.Sohibqiron o‘z saltanati hududlarida tinchlik va osoyishtalik o ‘matish, bu hududlami kengaytirish va mustahkamlash maqsadida urushlar olib bordi. Uning Oltin 0 ‘rda xoni To‘xtamishga qarshi bir necha marta (1389, 1391, 1394-1395-yillarda) olib borgan jung-u jadallari ham eng aw alo, yurt oso-yishtaligi, uning hududiy yaxlitligini ta’minlash maqsadiga yo‘naltirilgan edi.1395-yilda Terek daryosi sohilida To‘xtamishning mag‘lubiyati va Temurning g‘alabasi Oltin O ‘rdaga berilgan so‘nggi zarba edi. Garchi Temur Marka-ziy Osiyo manfaatlarini ko‘zlagan hamda Moskva knyazlari bilan aloqa bog‘lamagan holda Oltin 0 ‘rdaga qarshi kurash olib borgan bo‘lsa-da, bu kurash natijasida u 0 ‘rta Osiyoni asrabgina qolmay, balki xolisona ravishda Rossiyani mo‘g‘ullardan ozod qilib, rus xalqi uchun ham juda katta xizmat qildi.Amir Temur Misr va Suriya sultoni Barsuqning vafoti haqidagi xabami eshitgach, 1399- yilning oktabrida Misr sari yo‘l oldi. Barsuq taxtiga o‘tirgan yosh sulton Faraj Sohibqiron qo‘shinlariga bas kelolmadi. 1400-yilda Suriya va Misr ham egallandi. Bu paytda Turkiya sultoni Boyazid butun Yevropaga xavf solayotgan, hatto 1396-yilda Yevropaning birlashgan 60 ming kishi- lik armiyasi ustidan g ‘alaba ham qozongan edi. Yevropa davlat boshliqlari turklarga bas kela oladigan qudratli kuch deb, faqat Amir Temumi tanlagan edi. Shu bois bu davlatlar Amir Temur davlati bilan harbiy, siyosiy va savdo munosabatlarini o ‘matishga intilib, muntazam ravishda o ‘z elchilarini yuborib turdi. Ular bu borada katta va’dalar ham berdilar. Amir Temur bu va’dalarga e’tibor bermagan holda Boyazidga do‘stona maktub yo‘llab, o ‘zining raqibi Qora Yusufni qaytarib yuborishni so‘raganda, Boyaziddan haqoratomuz javob oladi. Bu haqoratlar ikki o‘rtada urush boshlanishiga sabab bo‘ladi. 1402-yil- ning mayida Anqara yaqinidagi jangda Amir Temur 200000 kishilik qo‘shini bilan Boyazid qo‘shini ustidan g ‘alaba qozonib, Boyazidni esa asir oladi.Amir Temurning beg‘araz va odil jahongir ekanligini yana shu joyda ham ko‘rish mumkinki, u to iiq g ‘alabaga erishgan bo’lsada, Boyazid o ‘rniga
uning o‘g lini sulton qilib qo‘yadi. U Boyazidni yengish bilan Yevropani vayronlik va zulmdan saqlab qoladi. Bu g ‘alaba Sohibqironni yana bir buyuk, uluglangan “Yevropa xaloskori” nom bilan atalishiga sabab bo‘ldi.Amir Temur 1404-yilda muhim mavqega ega bo’lgan Xitoyga 200 ming jangovar qo‘shin bilan yurish boshladi. Ammo u 1405-yilning 18-fevralida aynan shu jangovar yurish chogida 0 ‘tror shahri saroyida kasallanib vafot etadi.Amir Temur o ‘zining uch yillik (1386 -1388), besh yillik (1392-1396), yetti yillik (1398 -1404) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar, Hirotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni, Hindiston, Suriya va Misr yerlarini egallaydi.U o‘z faoliyati davomida ko‘p janglar qildi va bu janglar natijasida Qora, Egey va O ‘rta Yer dengizlaridan to Hindistonning g‘arbi, Mo‘g‘uliston, Xitoygacha, Urol toglari, Moskva ostonalari va Dnepr bo‘ylarigacha bo‘lgan hududni zabt eta oldi. O‘z harbiy yurishlari natijasida 27 mamlakatni o ‘ziga bo‘ysundirdi. Fosih Xavofiy o‘zining “Mujmal-i-osixiy” kitobida: “ 1370- yildan to 1404-yilga qadar qariyb 30 marta qo‘shin tortgan Amir Temuming hamma vaqt qo‘li baland keldi”, — deb yozdi.Shu tariqa Amir Temur buyuk saltanatga asos solib, feodal tarqoqlikka, tinimsiz davom etayotgan urush-janjallarga barham berdi va nihoyat shu saltanatda osoyishtalik o ‘rnatdi.Uning mustaqil markazlashgan davlat harbiy doktorinasining ishlab chiqqanligi buyuk sarkardaligidan dalolatdir. Buyuk sarkardaning harbiy san’at sirlarini, harbiy saboqlarini mustaqil O ‘zbekistonda va hatto boshqa yirik mamlakatlarda o‘rganilishi ayni haqiqat.