Topɪraq qatlamɪnɪn` radioaktiv elementler menen pataslanɪwɪ ha`m biosferadag`ɪ ha’reketleniwi

12-tema. 1-bólim.Topɪraq qatlamɪnɪn` radioaktiv elementler menen pataslanɪwɪ ha`m biosferadag`ɪ ha’reketleniwi
Biosferanin` radioaktiv element ha`m zatlar menen pataslanɪwi XX a’sirdin` ekinshi yariminda global mashqalag`a aylandi ha`m barliq pataslanɪwlar arasinda en’ qa’wipli pataslanɪw formasi esaplanadi. Uzaq jillar dawaminda radiusli λ ha`m β nurlaniw tiri organizmlerdin` geninde unamsiz o’zgerisler payda etip, bir neshe a’wladqa za’ha’rli unamsiz ta`sirin ko’rsetedi.
Radioaktivlik haqqindag`i ta`liymatqa tiykar salg’an olim, eki ese Nobel siylig`i sovrindori, fizik ha`m ximik hayal Mariya Kyuri esaplanadi.
Topɪraqlardin` radioaktiv elementler menen pataslanɪwi 1950 jillarda gu`zetilgen. Bul waqitqa kelip yadro quralin sinaw ha`wij alip, topɪraqlar pataslang`an. Ha`zir bolsa yadro quralinan tinishliq maqsetinde paydalaniw jollarɪ ko’beyedi ha`m pataslanɪwinin` qa’wipi asti, bularg`a AES lar, atom muzjarg`ish kemeleri, uran shaxtalari, rudnikler, zavodlar ha`m basqalar kiredi. A’sirese slanets penen isleytug`in issiliq elektr stantsiyalari, ko’mir, neft janiwi ha`m basqalar ha`m a`tirap – ortaliqti radioaktiv elementler menen pataslaydi.
Radioaktiv pataslang`an topɪraqlarda pH, gumus mug`dari, aziq elementleri ha`m basqa belgileri o’zgermeydi. Tek usi bo`lekshenin`, yag’niy radioaktiv elementtin` QQM ko’rsetkishi o’zgeredi.
Topɪraqtin` pataslanɪwinda onda uzaq jasaytug`in izotoplarg`a Sr⁹⁰, I¹²⁹, Cs¹³⁷, Se¹⁴⁴, Ra²²⁶, Th²⁹², U²³⁸,Ru²³⁹ lar kiredi. Bulardin` topɪraqtag`i ha’reketshen`ligi to’mendegishe: Sr<sup>90</sup> > Ru<sup>106</sup> > Cs<sup>137</sup> > Se<sup>144</sup> > l<sup>129</sup> > Pu<sup>239</sup> aktivlik izbe izliginde jaylasadi.
Topɪraqtin` o’z-o`zin tazalaw qa`bileti elementtin` ha’reketleniw tezligine ha`m jemiriliw tezligine baylanisli boladi. Antropogen radionuklidler topɪraqtin` u`stki qatlamina yaki betine tu’sedi. Sol sebepli awir mexanik quramli topɪraqlarda, jawin kem tu’setug`in zonalarda shama menen 10 sm qalin`liq a`tirapinda saqlanip, ju’da’ qa’wipli jag’daydi ju`zege keltiredi. Tek jen`il mexanik quramli topɪraqlardag`ana 10-15 jil dawaminda 40- 50 sm teren`ge tu`siwi mu’mkin. Gumusli topɪraqlardin` o’z-o`zin tazalawina qarag`anda qiyin, sonliqtan, radionuklidler bunday topɪraqlarg’a jaqsi jutiladi, na’tiyjede ku’shsiz ha’reketlenedi.
Shor topɪraqlarg’a radionuklidler kem jutiladi ha`m kem saqlanadi, tawli topɪraqlarda bunin` kerisi. Topɪraqtin` radioaktiv elementler menen pataslanɪwi to’mendegi jag’daylarda aktivlesedi, ko’mirdi jag`iwda (Ra, U, Th), yadro qurallarinin’ partlawinda (Sr<sup>90</sup>, Sr<sup>89</sup>, Cs<sup>137</sup>, U<sup>291</sup>, Ru<sup>106</sup>, Se<sup>144</sup>), yadro reaktorlarinan paydalaniwda (Sa<sup>45</sup>, Fe<sup>55</sup>, S<sup>14</sup>), elementleri menen, AES lar ta’sirinde bolsa transuranitler menen pataslandi.
Bul elementlerdin` ha’mmesi radioaktivlik qa`siyetlerine iye, sonliqtan pataslang`an topɪraqlar ha`m aziq shinjirin toliq u`yreniliwi maqsetke muwapiq esaplanadi.
Radioaktiv elementler za’ha’rli qa’siyetine qarap 5 toparg’a bo’linedi: