Topɪraq qatlamɪnɪn` radioaktiv elementler menen pataslanɪwɪ ha`m biosferadag`ɪ ha’reketleniwi

A – topar ju’da’ joqari radioaktiv za’ha’rli izotoplar: ²¹⁰R`, ²¹⁰Po, ²²⁶Ra, ²²⁸Th, ²³⁰Th, ²³²Th, ²³²U, ²³⁷Np, ²³⁸Pu,²³⁹Pu, ²⁴¹Am, ²⁴²Cm;
B – topar joqari radioaktiv za’ha’rli izotoplar: ⁹⁰Sr, ¹⁰⁶Ru, ¹²⁴Sb, ¹²⁶I,¹²⁹I, ¹³¹I, ¹⁴⁴Ce, ¹⁷⁰Tm, ²¹⁰Bi, ²²³Ra, ²²⁴Ra, ²²⁷Th, ²³⁴Th, ²³⁰U, ²³³U, ²³⁴U, ²³⁵U, ²⁴¹Ru;
V – topar ortasha za’ha’rli radioaktiv elementler izotoplari: ²²Na, ²⁴Na, ³²P, ³⁵S, ³⁶Cl, ⁵⁴Mn, ⁵⁶Mn, ⁵⁹Fe, ⁶⁰Co, ⁸²Br, ⁸⁹Sr, ⁹¹Y, ⁹⁰Y, ⁹⁵Nb, ⁹⁵Zr, ¹⁰⁵Ru, ¹²⁵Sb, ¹³²I,¹³³I, ¹³⁴I, ¹³⁴Cs, ¹³⁷Cs, ¹⁴¹Ce, ¹⁷¹Tm, ²⁰³Pb, ²⁰⁶Bi, ²³¹Th, ²³⁹Np;
G-topar ku’shsiz za’ha’rli radioaktiv elementler izotoplari: ¹⁴C, ³⁸Cl, ⁵⁵Fe, ⁶⁴Cu, ⁶⁹Zn, ⁷¹Ge, ^91mY, ⁹⁷Zr,^96mTc, ^99mTc, ¹³¹Cs, ^134mCs, ¹³⁶Cs;
D – topar ju’da’ ku’shsiz radioaktiv elementler izotoplari: ³H.

Za’ha’rli qa`siyetine qarap toparlarg`a bo`lingen usi izotoplar biosferada jasawshi tiri bar janzatlarga ishki ha`m sirtqi nurlaniw protsessleri arqali ta`sir etedi. Egerde pataslanɪw da’rejesi joqari bolsa, jaqin radius aymaqta derlik tiri janzat qalmaydi, yag’niy joqari nurlaniwlar na’tiyjesinde nabit boladi.

To’mende ayrim radioaktiv qa`siyetli elementlerge xarakteristika beriledi:
Yod – ta`biyiy jag’dayda ¹²⁷I izotopi formasinda ushiraydi bunnan tisqari onin` 115-126, 128-141 izotoplarida bar. Ko’p jag’daylarda <sup>129</sup>I, <sup>131</sup>I, <sup>132</sup>I, <sup>133</sup>I izotoplarɪ ushiraydi. Yod tiykarinan biologiya ha`m meditsina tarawlarinda ken’ paydalaniladi, emlew ha`m diognastika ushin <sup>131</sup>I ha`m ¹²⁵I siyaqlilardi isletiw maqsetke muwapiq. Yod joqari ha’reketshen`lik qa’siyetine iye bolip, ishki ha`m sirtqi nurlaniwlar arqali insa’n nurlanadi. Tiykarinan ol o’simlik – insa’n, o’simlik-haywanlar-su`t-insa’n, o’simlik, haywan-go`sh-insa’n, o’simlik, qus-ma`yek-insa’n, insa’n-girobiont-insa’n shinjiri arqali insa’n denesine o`tedi. Yodtin’ radioaktiv tu`rleri insa’ng`a tu’skende qang`a tez soriladi ha`m bu`yrek, ju`rek ha`m qan aylaniw sistemasina tiyisli kesellikleri keltirip shig`aradi.