Toponimika va geografik terminshunoslik

Xalq terminlari (atamalari)

Xalq terminlari umuman terminlarning muhim turlaridan biri bo'lib, ilmiy terminlarning milliy - mahalliy xususiyatlarini aks ettiradi. Qomusiy geograf olim L.S.Berg ta'rifi bilan aytiladigan bo'lsa, xalq tilida bitmas - tuganmas boylik bor, bu - ilmiy terminlarni kengaytiruvchi manbadir.

Ayrim geografik ilmiy tadqiqotlarda xalq terminlarini mahalliy terminlar deb atashadi. Qozog'istonlik G.Konkoshbayev ko'proq xalq geografik terminlari iborasini, ozarbayjonlik M.Geldixonov esa mahalliy geografik terminlar iborasini ko'proq ishlatadi. Mahalliy geografik terminlar iborasi ko'proq lokal xarakterga ega bo'lib, muayyan bir hududga oid bo'ladi. Xalq geografik terminlari iborasi esa kengroq ma'no kasb etadi.
Xalq terminlarining asosiy manbalari quyidagilardir:
1. Xalq og'zaki ijodi - folklori.
2. Qadimgi qo'lyozma manbalar.
3. Turli lug'atlar, ensiklopediyalar.
4. Yirik masshtabli topografik xaritalar.
5. Sharqshunoslarning asarlari.
Xalq terminlarini to'plash, saralash va tasniflash muhim vazifalardan biri bo'lib, ularni to'plash uchun ilmiy terminologik ekspeditsiyalar uyushtirish zarur bo'ladi. Bunday ilmiy ekspeditsiyalar uzoq qishloqlarga, tog' vodiylari va daryo bo'ylaridagi aholi punktlariga uyushtirilishi lozim. Sababi, bunday aholi punktlarida xalq terminlari o'zgartirilmasdan, uzoq yillardan buyon ishlatilib kelinadi. Bundan tashqari, ayrim xalq an'analari, va urf odatlari qadim zamonlardan saqlanib kelinmoqda va bu hodisa xalq terminlarida o'z aksini topgan. Masalan, Janubiy O'zbekistonda - buloqlarning atrofini tozalash, ko'zini ochish maqsadida uyushtiriladigan hashar teganak (taganak) deb yuritiladi va bu marosim ajdodlardan meros bo'lib, hozir ham amalga oshirib kelinmoqda. Bu va shunga o'xshash ko'plab xalq terminlarini mahalliy aholi, asosan qariyalar bilan suhbatlar chog'ida to'plash mumkin.
Xalq geografik terminlarining muhim manbalaridan biri qadimgi qo'lyozma manbalardir. Yuqorida qayd etilganidek Yusuf Xos Hojibning “Qutadg'u bilig”, Mahmud Koshg'ariyning “Devonu lug'atit turk” asarlari eng qadimiy yaxlit manbalardir.
Turli davrlarda yozilgan lug'atlar, ensiklopediyalar ham xalq geografik terminlarini to'plashning muhim manbalaridan hisoblanadi.
Ilmiy baynalmilal terminlar qatoridan o'rin olgan xalq geografik terminlarini ko'proq yirik sharqshunos olimlarning asarlaridan to'planadi. O'rta Osiyo, xususan O'zbekiston hududiga oid ko'plab ilmiy asarlar yozgan yirik sharqshunos olim V.V.Bartold turkiy (o'zbek) xalq geografik terminlaridan ko'p foydalangan.
Tabiiy geografiyaga oid o'zbek (turkiy) xalq geografik terminlarini (XGT) quyidagicha guruhlashtirish mumkin:
1. Geografik o'rinni bildiruvchi XGT;
2. Relyefni bildiruvchi XGT;
3. Iqlimga oid XGT;
4. Gidrologiyaga oid XGT;
5. Tuproqshunoslikka oid XGT;
6. Biogeografiyaga oid XGT;
7. Landshaftshunoslikka oid XGT;
8. Tog' jinslariga oid XGT.
Ayrim xalq geografik terminlari E.M.Murzayev ta'biri bilan aytganda, anatomik terminlar - inson tanasi a'zolari nomlari bilan bog'liq. Quyida ulardan ayrim namunalar keltiriladi.