To’lov balansining mohiyati va tarkibi

TO’LOV BALANSI

1.To’lov balansining mohiyati va tarkibi

To’lov balansi — ma’lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va tashqi

dunyo o’rtasida bo’ladigan bitimlar statistik qayd qilingan xujjatdir. U

mamlakatning iqtisodiy aloqalarini aniq-lo’nda ifodalab pul-kredit, valyuta,

byudjet-soliq, xalqaro savdo siyosatining hamda davlat qarzini boshqarish

yo’nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini bajaradi.

Mamlakatning ma’lum vaqtdagi barcha xalqaro iqtisodiy faoliyati, shu

jumladan, tashqi savdo, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi ham to’lov balansida

o’z aksini topadi. Har qanday tashqi iqtisodiy bitim valyuta ayirboshlash va

valyuta operatsiyalari orqali amalga oshiriladi. Demak, mamlakatning jahon

bozoridagi faoliyati natijalari pirovardida xorijiy valyuta tushumlari va

xarajatlarida ifodalanadi. Shuning uchun ham to’lov balansini bir tomondan,

chetdan keladigan barcha tushumlar, ikkinchi tomondan esa, chetga chiqariladigan

barcha to’lovlar ko’rsatilgan hujjatdir deb qarash mumkin.

To’lov balansida barcha iqtisodiy bitimlar ikkita katta guruhga bo’linadi: joriy

operatsiyalar va kapital harakati bilan bog’liq operatsiyalar. Shunga ko’ra to’lov

balansi strukturasi ham ikki qismdan iborat:

1. Joriy operatsiyalar hisobi;

2. Kapital harakati hisobi.

Joriy operatsiyalar hisobida mahsulotlar va xizmatlar eksporti «qo’shish»,

import esa «ayirish» ishoralari bilan belgilanadi. Ya’ni, joriy operatsiyalar hisobida

ichki mahsulotlar eksporti kredit, aksincha mamlakatga mahsulotlar olib kelish -

import esa debet sifatida ko’rsatiladi. Chunki, mahsulotlar eksporti xorijiy valyuta

ishlab topib, mamlakat valyuta zaxirasini boyitsa, import esa mamlakatdan valyuta

chiqib ketishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida mamlakat valyuta zaxirasini

kamaytiradi.

2.Makroiqtisodiy modellarda to’lov balansining ahamiyati

Makroiqtisodiy modellarda joriy operatsiyalar balansi qoldig’i quyidagicha

beriladi:

X – M = Xn = Y-(S+I+G)

bu erda: X - eksport; M – import, Xn - sof eksport, S + I + G – absorbtsiya

Joriy operatsiyalar balansida kamomad bo’lgan sharoitda, mamlakatning

eksportdan olgan daromadlari importga qilgan xarajatlaridan kam bo’ladi va uni

tashqaridan qarz olish hisobiga yoki mavjud aktivlarning bir qismini xorijiy

investorlarga sotish orqali qoplashi mumkin. Bu operatsiyalar sof xorijiy

aktivlarning kamayishiga olib keladi.

Sof xorijiy aktivlar (CXA) – bu milliy rezidentlar tomonidan egallab turilgan

xorij aktivlari va xorijliklar egalik qilgan mamlakat aktivlari o’rtasidagi farqni

bildiradi.

Kapital xarajatlari hisobida aktivlar bo’yicha barcha xalqaro operatsiyalar

ko’rsatiladi.

Kapital xarakati balansi =Aktivlarni sotishdan tushadigan barcha tushumlar –

Xorijiy aktivlarni sotib olishga qilingan xarajatlar.

Xorijga aktivlarni sotish valyuta zaxirasini ko’paytirsa, sotib olish esa uni

kamaytiradi. Shuning uchun kapital harakati balansi barcha operatsiyalardan

keladigan sof valyuta tushumlarini ko’rsatadi. Kapital harakati hisobining ijobiy

qoldig’i mamlakatda kapital ko’payishini bildirsa, uning salbiy qoldig’i

mamlakatda kapital kamayishini bildiradi.

Shunday qilib, balansning bu ikki bo’limi bir-biri bilan tenglashib boradi.

To’lov balansi qoldig’i= Joriy operatsiyalar + Kapital harakati balansi

To’lov balansi muvozanatini ta’minlash

To’lov balansi muvozanatini ta’minlash uchun joriy hisoblar va kapital

harakati qoldiqlari bir-birini aynan qoplashi zarur bo’ladi. Markaziy Bank valyuta

interventsiyasini amalga oshirish chorasini ko’rmasa, va rasmiy valyuta zahiralari

miqdorini o’zgartirmasa to’lov balansi hisoblarini valyuta kursining erkin

tebranishi hisobiga o’zaro tartibga solish amalga oshiriladi.

Bunday sharoitda kapital oqib kelishi sababli milliy valyutaning

qimmatlashuvi, kapital chiqib ketishi sababli esa uning arzonlashuvi ro’y beradi.

Valyuta kursining erkin tebranishi to’lov balansining joriy va kapital hisoblarini avtomatik ravishda mutanosiblashtirish mexanizmi hisoblanadi.

Agar Markaziy Bank rasmiy valyuta zahiralari vositasida chet el valyutasini

sotib yoki sotib olib valyuta kursini erkin tebranishiga barham bersa valyuta

kursining erkin tebranishi vositasida to’lov balansini tartibga solish zarurati

yo’qoladi.

To’lov balansi inqirozini hal etishning yagona yo’li makroiqtisodiy tartibga solish hisoblanadi.

O’tish davri iqtisodiyotida xorijiy valyutaga spekulyativ talab oshishi

Markaziy Bankni qiyin ahvolga solib qo’yadi. Chunki rasmiy valyuta zaxiralari bir

vaqtning o’zida ham to’lov balansi taqchilligini ham ichki spekulyativ talabni

qondirish uchun etarli bo’lmasligi mumkin.

Valyuta almashinuv kursini tartibga solish bu vaziyatdan chiqishning yagona

yo’lidir.

Qisqa istiqbolda to’lov balansi qoldig’i jamg’arish va investitsiyalar

hajmlarini belgilovchi omillar (masalan byudjet soliq siyosati, foiz stavkalari)

ta’sirida o’zgarishi mumkin.