Tolipov Jasurbekning “Tarixiy geografiya“

2. XX asrning 20 — 80-yiIlarida Qoraqalpog‘iston
XX asrning 20-yillarida qoraqalpoqlar Turkiston ASSR Amudaiyo viloyatining Chimboy (butun aholisi 81096 kishi bo‘lib, qoraqalpoqlar 58604 kishi, ya’ni 71 foizini tashkil qiladi), Sho'roxon uyezdlarida (butun aholisi 90736 kishi bo‘lib, ulardan qoraqalpoqlar 81100 kishini, ya’ni 89 foizni tashkil qilardi) va Qo‘ng‘irot (butun aholisi 80988 kishi, shundan qoraqalpoqlar 79,5 foizni tashkil qilardi) okrugida zich yashardilar.
Bu statistik ma’lumotlar Xorazm, Qoraqalpog'iston, O`zbe- kiston va Qozog'iston vakillari o‘rtasida munozaralar va shiddatli tortishuvlar ob’ekti bo‘ldi. Qoraqalpoq xalqining oat’iyati, sobit qadamligi, sabot-matonati ittifoq rahbar ortoqlarini ko‘p asrlar davomida o'z milliy mustaqilligi uchun kurashib kelgan qoraqalpoq xalqining ovoziga quloq solishga majbur etdi.
1924 yil 14 oktyabrda Butunittifoq Sovetlari Markaziy ljroiya Qo‘mitasining ikkinchi sessiyasi Rossiya Federasiyasining Qozo- g‘iston Avtonom Respublikasi tarkibida Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati tashkil etilganhgini tasdiqladi.
Qoraqalpoq xalqining ezgu orzusi ushalgandek bo‘lib tuyular edi. Biroq bu o‘z mohiyati bilan unitar (qo‘shma) davlat bo‘lgan.
1924 yil 12-19 fevralda viloyat markazi To‘rtko‘1 shahrida bo‘lib o‘tgan Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati Sovetlarining birinchi s’ezdi „Qoraqalpog'iston avtonom viloyati tashkil topganligi to‘g‘risida Deklarasiya“ qabul qilib, „qoraqalpoq xalqining milliy davlatchiligi“ tashkil etilganligini qonunan rasmiylashtirdi.
Qoraqalpog‘iston avtonom viloyati 160000 kv. km. dan ortiq hududni egallagan bo‘lib, to‘rtta ma’muriy okrug — To‘rtko‘1, Chimboy, Xo'jayli va Qo‘ng‘irot okruglaridan tashkil topgan edi.
Viloyat ko‘p millatli edi: qoraqalpoqlar — 38,1 foiz, qozoqlar — 28,5 foiz, о‘zbeklar — 27,5 foiz, turkmanlar— 3,2 foiz, boshqamillatlar — 2,7 foizni tashkil eardi. Qoraqalpog‘iston avtonom viloyatining boyligi uncha katta emas: 5 foizini o‘rmon massivlari, 280745 bosh chorva, 800000 so‘m pul bo‘lib, ular chegaralanish vaqtida taqsimlangan edi.