Tog’ jinslarining deformasiyasi. Reja

Qayishqoq deformasiyalanish.
Bu deformasiyalanishda tog’ jinslarining 
shakli va o’lchami o’zgaradi, lekin tashqi kuchlar ta’siri to’xtashi bilan jism 
avvalgi shakli va o’lchamini tiklaydi. Deformasiya kuchi to’xtagandan keyin 
jinslarning birlamchi shakli va o’lchamlarini qayta tiklash qobiliyati 
qayishqoqlik deyiladi. Qayishqoqlik nazariyasining hamma holatlari Guk 
qonuniga asoslanadi. Bu qonun bo’yicha kuch va deformasiya bir-biriga to’qri 
proporsional. Agar deformasiya hosil qiladigan kuch ma’lum bir chegaradan 
o’tmasa u xolda bu jismni qayishqoq deyish mumkin. Qayishqoq 
deformasiyaning bir nechta turlari mavjud, masalan cho’zilish, siqilish, buralish 
va b. 
Plastik deformasiyalanish
. Jismga ta’sir etuvchi tashqi kuchlar hosil 
qilgan deformasiyani o’zida ushlab qolish qobiliyati plastiklik deb ataladi. 
Plastik materiallarga qo’rqoshin kiradi, chunki unga ta’sir qilayotgan 
deformasiyalanish kuchlari to’xtagandan keyin u o’zining boshlanqich shaklini 

---

Aim.Uz 
tiklay olmaydi. Demak tashqi kuchning ta’siri to’xtagandan keyin ham jism 
o’zining dastlabki shaklini va hajmini tiklay olmasa bunday deformasiyalanish 
plastik deformasiyalanish deyiladi. Deyarli barcha tog’ jinslari u yoki bu 
darajada plastiklik qobiliyatiga ega. Gil va tuzlar plastikligi Yuqori bo’lgan 
jinslar turkumiga kiradi. Katta bosim va kuchning uzoq vaqt ta’siri natijasida 
hattoki mo’rt jinslar ham plastik deformasiyalanishga uchraydi. 
Plastik deformasiyalanish mexanizmi u yoki bu kuchlar ta’sirida hosil 
bo’lgan deformasiya natijasida jism bo’laklarinig qayta taqsimlanishi va 
ularning boshqa bir mustahkam holatga tushishi bilan belgilanadi. Bunda 
kuchlarning ta’siri ma’lum bir plastiklik chegarasiga ega bo’ladi. Qattiq 
jismlardagi plastik deformasiyalanish jism bo’laklarining urinma kuchining 
maksimal yo’nalishida siljishi bilan boqliq. Qattiq jinslarda plastik 
deformasiyalanish tashqi kuchlarning ta’siri plastiklik chegarasidan o’tgandan 
keyin boshlanadi. Donador jinslarning plastik deformasiyalanishida surilish 
yuzalari ko’pincha jism bo’laklarining chegaralarida paydo bo’luvchi 
qismlariga moslashadi. Qayta kristallanish yo’li bilan ham donalar shakli 
o’zgarishi mumkin.
Tog’ jinslarining qayishqoqlik va plastiklik xossalari bilan birga ularning 
yopishqoqlik xossasi ham muhim rol o’ynaydi. Jismning ichki ishqalashini 
natijasida bir bo’lagining boshqa bo’laklariga qo’shilishiga qarshilik ko’rsatish 
qobiliyati uning yopishqoqligi deyiladi. Jismning yopishqoqligi qancha katta 
bo’lsa, jism plastik deformasiyaga shunchalik katta qarshilik ko’rsatadi. 
Modda yopishqoq deyiladi, qachonki tiklanmaydigan deformasiya 
tezligining oshishi bilan deformasiya hosil qiluvchi kuchning oshishi ro’y bersa. 
Plastik deformasiya tezligi 
0
jismning yopishqoqligi bilan aniqlanadi: 
0
= / . Bu erda - urinma kuchlanish. Plastik materiallar va jinslar plastik 
deformasiyani bir qancha vaqt buzilmasdan ushlab turish qobiliyatiga ega. 
Mo’ rt jismlar esa plastik deformasiya ta’ sirida buzilib ketadi. Demak plastik 
materiallarda qayishqoqlik va qattiqlik orasida katta interval bor. Bu 

---

Aim.Uz 
chegaraning buzilishi har xil burma va uzilmalarni paydo bo’lishiga ta’sir 
ko’rsatadi. 
Qattiq jismlarining (bunga hamma tog’ jinslari kiradi) ma’lum bir vaqt 
ichida qayishqoqlik chegarasidan kichik bo’lgan kuchlanish ta’sirida plastik 
deformasiyalanish qobiliyatiga surilish yoki surilma deyiladi.