Tog’ jinslarining deformasiyasi. Reja

bir
jinsli deformasiya deyiladi
. Bir jinsli 
deformasiyada kvadrat uchburchakka, rombga, aylanaga va xkzga aylanadi. Bir 
jinsli bo’lmagan deformasiyada jinsning bo’laklari har xil deformasiyaga 
uchraydi yoki har xil yo’nalishlarda joylashadi (30-rasm, g). xar qanday 
murakkab deformasiyani ham 3 oddiy deformasiya ko’rinishiga keltirish 
mumkin. Bular qisilish, cho’zilish va surilish. Qisilish va cho’zilish 
deformasiyasi jinsning boshlanqich va deformasiyadan keyingi uzunligi 
orasidagi farqdan topiladi (30-rasm, a,b). Surilish deformasiyasi 2 ta parallel 
yo’nalish bo’yicha xar xil tomonga yo’nalgan kuchlar ta’sirida hosil bo’ladi. 
Surilish paytida jins aylanib ketmasligi uchun aktiv kuchdan tashqari reaktiv 
kuch ham bo’lishi kerak (30-rasm, v).
Tog’ jinslari bir-biridan faqat ximiyaviy tarkibi bilan emas, balki fizik va 
mexanik xossalari bilan ham farq qiladi. Bunday xossalarga tog’ jinslarning 
zichligi, qayishqoqligi, chidamliligi, qisiluvchanligi, plastikligi, mo’rtligi, 

---

Aim.Uz 
qovakligi, pishiqligi kiradi. SHu bilan birga tog’ jinslari bir-birining siqilishiga, 
egilishiga va cho’zilishiga va urganda maydalanishiga bo’lgan qarshiligibilan 
ham farqlanadi. Jinslarning tashqi kuchlarga nisbatan ko’rsatgan qarshiligi 
chidamlilik deyiladi. 
Tog’ jinslarining mexanik xossalari tog’ jinslari tuzilishiga va tashqi 
holatiga boqlik. Tog’ jinslariga haroratni, bosimni, eritmalarni ta’sir ettirib 
uning plastikligini oshirish mumkin. Bosimning har tomonlama ta’siri natijasida 
tog’ jinslarining plastik deformasiyaga qarshiligi, qayishqoqligi va chidamliligi 
oshadi. 
Deformasiyaga uchramagan tog’ jinslarida foydali qazilmalar juda kam 
uchraydi. Shuning uchun foydali qazilmalarning paydo bo’lishi va tarqalish 
qonuniyatlarini o’rganishda tog’ jinslarinig deformasiyalanish holatlarini 
aniqlash katta ahamiyatga ega. 
Deformasiyalanish jarayoni ketma-ket 3 ta bosqichdan iborat: 
qayishqoqlik (elastik), plastik va buzilish.