I;
Agar mulk bepul qo'lga kiritilgan bo'lsa, u chinakamiga asrab-
|
avaylanmaydi. Undan samarali foydalanishda xuddi ishlab topilgan pulga
[
sotib olingan mulkka bo'lgani kabi haqiqiy manfaatdorlik bo'lmaydi. Shu
I
tufayli davlat mulki kim oshdi savdosi bo'yicha xususiylashtirilmoqda.
Islohotlar davom eta borib, so'nggi paytlarda sohada jiddiy huquqiy
o'zgarishlar kuzatilmoqda. Jumladan, 2001-yil 9-martda O'zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“2001-2002-yillarda xorijiy
investorlami jalb etgan holda korxonalami davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish bo'yicha kelgusidagi chora-tadbirlar to'g'risida”gi 119-
sonli Qarori1 qabul qilindi. Unda qator obyektlar va korxonalaming
aksiyalarini potentsial xorijiy investorlarga sotish masalasi nazarda tutildi.
:
Ammo bu qaroming ijrosi amalda ijobiy natija berdi, deya olmaymiz.
2003-yilning 23-yanvarida PF-3202-sonli Prezident Farmoni e’lon qilindi.
Unda, aytish mumkinki, xususiy mulk sohasida jiddiy qoidalar nazarda
tutildi. Jumladan, “Xususiy korxona to'g'risida”gi qonun qabul qilish,
ochiq aksiyadorlik jamiyatlari minimal ustav fondini 50 ming AQSh
dollarining Markaziy bankning ushbu AJni davlat ro'yxatidan o'tkazish
paytidagi ekvivalentiga teng bo'lishi nazarda tutildi. Oradan bir oz fursat
o'tib, aniqrog'i, 2004-yilning 23-aprelida Vazirlar Mahkamasining 185-
sonli qarori ham qabul qilindi va u ikki yil muqaddam qabul qilingan 119-
sonli qaroming ko'plab bandlarini bekor qildi. Bugungi kunda aytish
mumkinki, xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish sohasida
qabul qilingan qonunlami mazkur sohaning huquqiy bazasini tashkil etadi,
- deyish mumkin.
1 //O ’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to’plami, 2001 yil, № 3 ,17-modda.
137
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 14-martdagi
“2005-2006-yillarda korxonalami davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish dasturi to‘g ‘risida”‘gi PQ-29-sonli Qarorining qabul
qilinishi sohada amalga oshirilayotgan islohotlaming navbatdagi huquqiy
bazasi bo'ldi va shu munosabat bilan avval qabul qilingan ko'plab
Hukumat qarorlari bekor qilindi.
Iqtisodiyotda xususiy mulk rolini oshirishga, xo'jalik jamiyatlarining
ustav jamg'armalarida davlat ulushini tubdan qisqartirishga qaratilgan
iqtisodiyotning etakchi tarmoqlari korxonalarini davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini yanada chuqurlashtirish,
shuningdek korxonalami rivojlantirish va modemizatsiyalashga to'g'ridan-
to'g'ri investitsiyalar, shu jumladan xorijiy investitsiyalami keng jalb etish
maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006-yil 10-iyulda
№PQ-407-sonli “2006-2008-yillarda davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish to'g'risida”2gi Qarori e’lon
qilindi.
Unga ko'ra, davlatning joylashtirilmagan aktivlari to'laligicha xususiy
mulk qilib sotiladigan korxonalar va obyektlar ro'yxati, davlatning
joylashtirilmagan aktivlari 2006-2007-yillarda investorlar tomonidan
olinadigan investitsiya majburiyatlari evaziga bepul beriladigan korxonalar
va obyektlar ro'yxati, ustav jamg'armasida joylashtirilmagan davlat
aktivlari
(xo'jalik birlashmalarining ustav jamg'armalariga avval
berilganlarini ham hisobga olgan holda) 2006-2008-yillar mobaynida
Davlat tender komissiyasi qarori bo'yicha investitsiya majburiyatlarini
qabul qilish bilan xususiy mulk qilib sotiladigan strategik ahamiyatga ega
korxonalar ro'yxati tasdiqlandi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston Respublikasi
Davlat mulki qo'mitasi faoliyatini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar
to'g'risida”3gi 2006-yil 26-apreldagi PQ-335-sonli Qarorini bajarish
yuzasidan, shuningdek davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonlarini takomillashtirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi 2006-yil 21-iyuldagi №145-sonli Qarori bilan
“Davlat mulki bo'lgan obyektlami davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish tartibi to'g'risida”4gi Nizomni tasdiqladi.
Ushbu Nizom O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga,
“Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g'risida”gi
1 //O ’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2005 yil, 10-11-son, 73-modda.
2 //O ’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006 yil, 28-29-son, 264-modda.
3 //O ’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006 yil, 17-son, 140-modda.
4 // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006 yil, 30-son, 292-modda.
138
0 ‘zbekiston Respublikasi Qonuniga, boshqa qonun hujjatlariga muvofiq
ishlab chiqilgan hamda davlat mulki bo'lgan obyektlami davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tartib-taomillarini belgilaydi.
Nizomga muvofiq, O'zbekiston Respublikasida davlat tasarrufidan
chiqarish (xususiylashtirish) bugungi kunda quyidagi shakllarda amalga
oshirilishi mumkin:
davlat korxonasini xo'jalik jamiyatiga (aksiyadorlik jamiyatiga,
mas’uliyati cheklangan va qo'shimcha majburiyatli jamiyatga) yoki
boshqa tijorat tashkilotlariga aylantirish;
davlat mulki bo'lgan obyektlami va (yoki) davlatga tegishli
aksiyalami, ulushlar va mulkiy paylami jismoniy va nodavlat yuridik
shaxslarga, shu jumladan O'zbekiston Respublikasi norezidentlariga birja
va biijadan tashqari savdolarda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda
sotish.
Davlat tasarrufidan chiqarish (xususiylashtirish) shakllarini tanlash
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining, Vazirlar Mahkamasining yoki
Davlat
mulki
qo'mitasining
(Davlat
mulki
qo'mitasi
hududiy
boshqarmasining) qarorlariga muvofiq, ishlab chiqarish xususiyatlarini,
korxonalar faoliyati samaradorligini oshirish maqsadlarini va ishlab
chiqarish ko'lamlarini, asosiy fondlar qiymatini hamda potentsial
investorlaming takliflarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Nizom 10 bo'limdan iborat bo'lib, unda quyidagilar o'z aksini
topgan:
1) Umumiy qoidalar;
2) Davlat tasarrufidan chiqarish (xususiylashtirish) jarayonlari
bo'yicha tashabbus ko'rsatish;
3)
Korxona
(obyekt)ni
davlat
tasarrufidan
chiqarish
va
xususiylashtirish bo'yicha komissiyani tuzish va uning faoliyatini tashkil
etish;
4) Davlat tasarrufidan chiqarish (xususiylashtirish) to'g'risida
qaror qabul qilish;
5) Davlat aktivini baholash va uning boshlang'ich (dastlabki)
narxini belgilash;
6) Korxonalami sotishdan oldin tayyorlash;
7) Davlat aktivlarini sotish;
8) davlat korxonalarini xo'jalik jamiyatlariga aylantirishda va davlat
aktivlarini birjadan tashqari savdolarda sotishda shartnomalar tuzish;
9) davlat korxonalarini qayta o'zgartirish natijasida tashkil etiladigan
xo'jalik jamiyatlarini ta’sis etish xususiyatlari;
139
10)
mulkka egalik qilish huquqini tasdiqlovchi dalolatnomani berish
tartibi.
Shuningdek, Nizomda 12 ta ilova ham mavjud. Ular:
- Davlat tasarrufidan chiqarish (xususiylashtirish) uchun
Buyurtmanoma;
Davlat
tasarrufidan
chiqarish
(xususiylashtirish)
uchun
Buyurtmanoma;
Davlat
tasarrufidan
chiqarish
(xususiylashtirish)
uchun
Buyurtmanoma;
-
Xususiylashtirilayotgan
korxonada
ulushni
sotib
olishga
Buyurtmanoma;
- 4a-ilova. Xususiylashtirilayotgan korxonada ulushni sotib olishga
Buyurtmanoma;
- Emissiya qilingan aksiyalaming bir qismini o ‘z mablag'lari
hisobiga nominal qiymati bo'yicha sotib olish xohishini bildirgan davlat
tasarrufidan chiqarilgan (xususiylashtirilgan) korxonaning mehnat jamoasi
a’zolarining imzolash Varaqasi;
- Asosiy fondlami xatlash va baholash qiymatini aniqlash
Dalolatnomasi;
- Ijtimoiy infratuzilma va atrof-muhitni muhofaza qilish obyektlarini
xatlash va baholash qiymatini aniqlash Dalolatnomasi;
- Tugallanmagan qurilishni xatlash va baholash Dalolatnomasi;
O'matilmagan
asbob-uskunalami
xatlash
va
baholash
Dalolatnomasi;
- Yer uchastkasi (yer uchastkalari, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy
resurslardan foydalanish huquqlari) qiymatini baholash Dalolatnomasi;
- Korxona (obyekt) mol-mulkini baholash Yig'ma dalolatnomasi;
- Mulkka egalik qilish huquqini bemvchi davlat Dalolatnomasi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 20-iyuldagi PQ-
672-sonli “2007-2010-yillarda xususiylashtirish jarayonlarini yanada
chuqurlashtirish va xorijiy investitsiyalami faol jalb qilish chora-tadbirlari
to ‘g ‘risida”gi Qarori qabul qilindi.
Muhim strategik tarmoqlar korxonalarining ustav jamg'armalarida
davlat
ulushini
keskin
kamaytirish,
mamlakat
iqtisodiyotini
rivojlantirishda xususiy mulkchilikning robini oshirish, shuningdek ishlab
chiqarishni modemizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash
uchun to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalami keng jalb qilish, shu
asosda sifatli, raqobatbardosh va eksportbop mahsulot ishlab chiqarishni
ko'paytirishni ta’minlash maqsadida, mazkur Qarorga ko'ra, davlat
140
aktivlari ochiq savdolarda xususiy mulk sifatida to'liq sotiladigan korxona
va obyektlar ro'yxati, Davlat tender komissiyasining qaroriga asosan
davlat aksiyalari paketlari, jumladan nazorat paketlari ishlab chiqarishni
modemizatsiya
qilish,
texnik
va
texnologik
qayta
jihozlash,
raqobatbardosh va eksportbop mahsulot ishlab chiqarish bo'yicha aniq
investitsiya majburiyatlarini olish sharti bilan ochiq savdolarda sotilishi
lozim
bo'lgan
iqtisodiyotning
etakchi
tarmoqlari
aksiyadorlik
jamiyatlarining ro'yxati, barcha zarur muhandislik kommunikatsiyalariga
ega, joylashtirilmagan davlat aktivlari aniq investitsiya loyihalari va yangi
investorlar mablag'lari hisobidan to'liq moliyalash majburiyatlarini olish
sharti bilan bepul berilishi lozim bo'lgan faoliyat ko'rsatmayotgan,
samarasiz, shu jumladan qurilishi tugallanmagan korxona va obyektlar
ro'yxati tasdiqlandi hamda hayotga tatbiq etildi.
Har bir soha faoliyatining o'ziga xos tamoyillari, ya’ni tamoyillari
bo'lganidek xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishni ham
tamoyillari ham mavjud. Mazkur tamoyil qonunning 3-moddasida o'z
ifodasini topgan bo'lib, quyidagilardir:
- davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish shakllarini mehnat
jamoasining manfaatlarini hisobga olgan holda ta’minlash;
- davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish vaqtida mulkni
sotish va pulsiz topshirishni qo'shib olib borish;
- pulli va pulsiz xususiylashtiriladigan mulkni olishda fuqarolaming
huquqlari tengligi;
- davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish sharoitida barcha
fuqarolar ijtimoiy himoya qilinishini ta’minlash;
- oshkoralik davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
tadbirlarini amalga oshirish ustidan davlat va jamoat nazoratini yo'lga
qo'yish;
- monopoliyaga qarshi qonun talablariga rioya etish.
“Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to'g'risida”gi
qonunning qabul qilinishiga quyidagilar obyektiv sabablar bo'ldi:
- totalitar tuzumda shaxsning mulkdan begonalashuvi oqibatlarini
tugatish;
- davlat mulkining tarkibiy markazlashuvining haddan ortishi, undan
samarali
foydalanish,
boshqarish
va nazorat
qilishni
ta’minlay
olmaganligi;
- davlat mulkiga nisbatan tashmachilik va xo'jasizlikni barham
berish;
141
-
bozor iqtisodiyoti, tadbirkorlik faoliyatini yulga qo‘yish mulkning
davlat qo‘lida haddan ortiq markazlashuviga zid ekanligi davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishda xuddi mana shu holatlar
hisobga olinib, islohotlar amalga oshirildi.
Xususiylashtirish usuliga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
xususiylashtirish usuli - bu qonun hujjatlarida mustahkamlangan va
vakolatli davlat organi tomonidan xususiylashtirishni amalga oshirish
vaqtida
muayyan
afzalligi
bo'yicha
tanlanadigan
yo'l-yo'riqlar
yig'indisidir. Qonunda ko'rsatib o'tilgan xususiylashtirish usullari mutlaq
xarakterga ega bo'lib, xususiylashtirish usuli hisoblangan tegishli bitimlar
qonunda ko'rsatilganidan farq qilishi mumkin emas. Aks holda, bu bitim
haqiqiy hisoblanmaydi.
Xususiylashtirishning aksariyat usullari aksiyalami sotish bilan
bog'liq.
Xususiylashtirish
usullari
tavsifi
shuni
ko'rsatadiki,
xususiylashtirish korxonani ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylantirishdan
boshlanadi. Chunki, davlatga tegishli bo'lgan aksiyalami xususiy mulk
qilib topshirish uchun avval, davlat korxonasi bazasida ochiq aksiyadorlik
jamiyatini tashkil qilish kerak bo'ladi. Davlat korxonasini aksiyadorlik
jamiyatiga aylantirish Fuqarolik kodeksining 49-moddasi ko'rsatib o'tilgan
yuridik shaxsni qayta tashkil etishdan farq qiladi. Fikrimizcha, FK
qoidalari asosida qayta tashkil etish yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy
shakli o'zgartirilib, mulkchilik shakli o'zgarmaydi. Xususiylashtirish
jarayonida davlat korxonasi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilganda
yuridik shaxs sifatida tugatilib, uning mulkiy bazasida aksiyadorlik
jamiyati tashkil qilinadi. Davlat mulkini xususiylashtirish bo'yicha
komissiya FKda ko'rsatilgan topshirish aktini emas, balki xususiylashtirish
rejasi loyihasini tayyorlaydi. Natijada mulkiy kompleksga nisbatan mulk
shakli o'zgarib, aksiyadorlik jamiyati mulkning rasman mulkdori bo'lib
qoladi.
Xususiylashtirish aksariyat hollarda qonunosti aktlari asosida amalga
oshiriladi. Bu holat MDH tarkibiga kiruvchi ko'pgina mamlakatlarda
kuzatilib, o'zining o'miga va afzalliklariga ega. Chunki, ommaviy mulk
huquqi subyekti bu davlatdir. Davlat esa o'z mulk huquqini ijro etuvchi
hokimiyat - O'zbekiston Respublikasining Hukumati orqali amalga
oshiradi. U esa o'z navbatida davlat mulki obyektlarini xususiylashtirish
bo'yicha qonunosti hujjatlari, dasturlar, rejalar qabul qilish yo'li bilan
ta’minlaydi. Lekin, huquqiy demokratik davlatda har qanday huquqiy
munosabat oliy yuridik kuchga ega bo'lgan qonun bilan tartibga solinishi
e’tiborga olib “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
142
to‘g ‘risida”gi qonunni xususiylashtirishni bir butun holda huquqiy tartibga
soladigan qilib qabul qilish maqsadga muvofiqdir. CHunki, uning bir qator
normalari turli xil qonunosti hujjatlariga sochilib ketgan.
Xususiylashtirish obyekti sifatida birinchidan, korxonalar va boshqa
mulkiy komplekslar, ikkinchidan, binolar, inshootlar, noturarjoy binolar,
qurilishi tugallanmagan obyektlar, uchinchidan,
yer uchastkalari,
to‘rtinchidan turar joylar, beshinchidan, ochiq aksiyadorlik jamiyatlari
aksiyalari kiradi. Demak, bu yerda gap ommaviy mulk huquqi asosida
tegishli bo'lgan ko‘chmas mulk yoki aksiyalami begonlashtirish haqida
ketayapti.
К о‘char
mulk
ommaviy
mulkdan
xususiy
mulkka
xususiylashtirish tartibida emas, balki oddiy oldi-sotdi shartnomasi asosida
yoki mulkni begonalashtirishga qaratilgan boshqa fuqarolik-huquqiy bitim
asosida o ‘tadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |