To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

1.1. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish 
qonunchiligining vujudga kelishi va rivojlanishi
Davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  ko'pgina  bozor 
iqtisodiyotiga  asoslangan  mamlakatlarda,  shu  jumladan,  MDH  va 
O'zbekiston Respublikasida o'tkazilayotgan jarayonlardan biridir.
Hozirda 
keng 
ko'lamda 
xususiylashtirish 
jarayoni 
amalga 
oshirilmoqda,  ya’ni  davlat mulki jismoniy va yuridik shaxslaming xususiy 
mulkiga  o'tmoqda.  Buning  natijasida  ishlab  chiqarish  vositalari  ishlab 
chiqaruvchilar  bilan  uyg'unlashib  mulk  bozor  munosabatlarida  o'zining 
haqiqiy mazmunini kasb etmoqda.
Har  qanday  islohotning  kafolatli  amalga  oshirishning  asosiy 
shartlaridan  biri  ulaming  huquqiy  negizini  yaratishdan  boshlanadi. 
Iqtisodiy  islohotlar  qonun  hujjatlari  asosida  amalga  oshirilgandagina  ular 
muayyan  natija  beradi  va  orqaga  chekinish  ham  yuz  bermaydi.  Shuning 
uchun  ham  islohotlaming  huquqiy  negizini  yaratish  bir  qancha  muhim 
yo'nalishlar  bo'yicha  amalga  oshirildi.  Mazkur  yo'nalishlardan  biri 
mulkdorlikka  asos  soladigan  qonunlar majmuini yaratishga qaratilgan  edi. 
Shu  bilan  birga,  insonlami  mulkka bo'lgan munosabatlarini  o'zgartirmas- 
dan turib ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmasligi ham ayon edi.
132

---

Sobiq  sotsialistik  tuzum  uchun  xususiy  mulk  tushunchasi  yot  edi. 
Faqatgina  mulkning  shaxsiy,  davlat  hamda  kolxoz-kooperativ  shakllari 
mavjud  edi.  Shaxsiy  mulkdan  foydalanib  daromad  olish  qonunga  zid 
faoliyat  hisoblanardi.  Davlat  mulki  umumxalq  mulki  deb  atalgani  bilan 
obyektiv reallikda xalq mazkur mulkdan yiroqda edi.  Natijada ushbu mulk 
xalq tomonidan  emas,  balki mavhum bo‘lgan  subyekt -  davlat tomonidan, 
yanada  aniqrog'i,  uning  byuroktik  apparati  tomonidan  boshqarilar  edi. 
Shuning  uchun  ham  xalqda  ham  davlatda  mazkur  mulkka  nisbatan 
mulkdorlik  hissi  mavjud  emas  edi.  Bu  uning  talon-taroj  bo'lishiga  sabab 
bo'lardi.  Kolxoz-kooperativ  mulki  ham  rasmiy  jixatdan  jamoaniki  deb 
e’tirof  etilgani  bilan  amalda  butunlay  davlat  ixtiyorida  edi.  Mulkka 
nisbatan 
bunday 
tartibning 
urnatilganligi 
odamlarning 
mulkdan 
begonalashuviga  sababchi  bo'lib  qoldi.  Chunki  barcha  ishlab  chiqarish 
vositalari tanxo davlatning mulki edi. Ishlab chiqarishda ishtirok etayotgan 
odamlarning ishlab  chiqarish hamda vositalaridan mahrum bo'lishi hamda 
iqtisodiy  manfaatdorligi  mavjud  emasligi  ularda  mulka  nisbatan  egalik 
hissining yuqolishiga olib kelgan edi.
O'zbekiston  Respublikasining  asosiy  qonuni  -   Konstitutsiya  barcha 
qonunchilik uchun, jumladan,  fuqarolik qonunchiligi uchun ham,  rahbariy 
manba  hisoblanadi.  Konstitutsiya  normalari  u  yoki  bu  munosabatni 
umumiy holda, konstitutsion darajada normalaydi,  fuqarolik huquqiga doir 
qonunlar  esa,  uni  to'ldiradi,  aniqlashtiradi.  Mamlakatimizning  Asosiy 
qonunida 
huquqning 
asosiy 
tamoyillari 
mustahkamlangan. 
Konstitutsiyaning  18,  27,  36,  42,  53,  54,  56-moddalari  bevosita fuqarolik- 
huquqiy  munosabatlami  tartibga  solishga  qaratilgan.  Shu  ma’noda 
aytadigan bo'lsak, Konstitutsiyaning 36-moddasida “har bir shaxs mulkdor 
bo'lishga haqli”ligi ifodalangan.
Mazkur  modda  asosida  O'zbekiston  Respublikasining  “Mulkchilik 
to'g'risida”gi  qonuni  qabul  qilinib,  ularda  har  kimning  mol-mulk  egasi 
bo'lishi 
va  mulk  huquqi  muddatsiz 
va 
daxlsiz 
amal 
qilishi 
mustahkamlangan.
Istiqlolimizning  dastlabki  yillaridayoq,  mazkur  munosabatlariga 
barham  berish  maqsadida  iqtisodiy  islohotlaming  ko'lami  kengaya  bordi. 
Davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  bozor  munosabatlariga 
o'tishning  zaruriy  sharti  hisoblandi.  “Davlat  tasarrufidan  chiqarish  va 
xususiylashtirish  to'g'risida”gi  qonunda  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va 
xususiylashtirishga quyidagicha ta’rif beriladi: