Тми, профессор, и ф. н

www.interfinance.uz 

11
мақсадга эришиш натижаларини таққослаш заруриятини қўйди ва мувофиқ 
равишда қатор интегратив индикаторлар ишлаб чиқилди. Масалан, ижтимоий 
самарадорлик индикаторлари сифатида ҳозирда кенг қўллани-лаётган 
кўрсаткичлар: аҳоли жон бошига: ЯИМ, соф маҳсулот, миллий даромад ишлаб 
чиқариш, Жини коэффициенти, Лоренц эгри чизиғи, Калдор-Хикс мезони, инсон 
тараққиёти (камолоти) нндекси, турмуш сифати индекси ва бошқалар; 
миқдорнинг ўзгариши сифат жиҳатларини ҳам ўзгаришига таъсир этишини 
ифодалайдиган стандарт кўрсаткичлар: инсон капиталига инвестициялар, 
ишсизлик даражаси, яратилган иш ўринлари миқдори, иш ҳақи даражаси, 
аҳолининг иш билан бандлик даражаси, аҳолининг турли неъматлар истеъмоли 
даражаси, ижтимоий харажатлар ҳамда уларни жаҳон мамлакатлари билан 
қиёсий кўрсаткичлари ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.
Иқтисодчилар ўртасида самарадорликни ифодаловчи иқтисодий кўрсат-
кичлар ҳақида ягона фикр йўқ. Бир гуруҳ иқтисодчилар умумий (интегратив) 
кўрсаткични етарли деб ҳисоблагани ҳолда бошқалари иқтисодий кўрсаткич-лар 
тизимидан фойдаланилгани маъқул дейишади. Бизнинг фикримизча ҳам умумий 
кўрсатгич натижа қандай омиллар эвазига эришилганини таҳлил қилиш 
имконини бермайди. Шунинг учун самарадорликни таҳлил қилиш ва баҳолашда 
умумий кўрсаткичлар билан бир қаторда омилларининг самара-дорлигини 
ифодаловчи кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Бу кўрсаткичлар юқорида тўхтаб ўтганимиздек, иқтисодий адабиётларда 
умумий тарзда маҳсулот ва харажат нисбати сифатида ҳамда ишлаб чиқа-
ришнинг асосий омиллари: капитал, меҳнат, ердан фойдаланиш самарадор-лиги 
кўрсаткичлари сифатида характерланади. Улар ҳар бир омилнинг самарадорлиги 
кўрсаткичлари тизими бўлиб, натурал ва қийматда ифодаланган иқтисодий 
кўрсаткичлар, турли индикаторларда (масалан, асосий капиталниншг эскириши 
ва янгиланиш коэффициенти) ифодаланади.
Самарадорлик тизими кўрсаткичлари ўзаро боғлиқ, бир-бирини тақозо 
этади, лекин бир-бирини ўрнини босмайди. Балки фақат тўлдиради. Бу 
кўрсаткичлардан фойдаланиб, капитал, меҳнат, ер ва бошқа ресурсларидан 
фойдаланишни таҳлил қилиш, хулоса чиқариш, баҳо бериш ва тавсия, таклифлар 
ишлаб чиқилади.
Бу тизим борган сари янги-янги иқтисодий кўрсаткичлар, индекслар билан 
бойиб бормоқда. Масалан, экологик вазиятнинг мушкуллашуви, атроф-муҳитни 
булғаниши ўз навбатида ер омилидан самарали фойдаланиш кўрсаткичини 
ҳисоблашга янги талаблар қўяди.
Неоклассик назария сўзсиз иқтисодий таҳлилни янги босқичларга кўтар-
ди, лекин унинг муҳим камчиликлари мавжудки, натижада самарадорлик 
кўрсаткичлари реал воқеликни кўрсатмайди, демак, чиқарилган хулоса ҳам. 

---

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон журнали. № 5, октябрь, 2017 йил