Тми, профессор, и ф. н

www.interfinance.uz 

9
3. Бир неъматни ишлаб чиқаришни кўпайтириш бирон-бир бошқа 
неъматни ишлаб чиқаришни камайтиришга олиб келмайдиган натижа Парето 
оптимуми деб айтилади. Бошқача айтганда, чекланган ресурслар шароитида 
жамиятнинг максимал иқтисодий фаровонликка эришиш шарт-шароитларини 
тадқиқ этар экан, Парето шундай хулоса чиқаради: жамиятнино фаровонлиги 
максимал даражаси иқтисодиётнинг шундай ҳолатида эришиладики, бунда 
ҳечким бировнинг ҳолатини ёмонлаштирмай, ўз аҳволини яхшилай олмайди. 
Агар бошқаларни ҳолатига путур етказмай ўз аҳволини яхшиласа бундай 
тақсимот оптимал бўла олмайди.
Парето оптимуми самарадорликни тадқиқ этишда энг оммалашган модел, 
лекин иккита камчилиги бор: биринчидан, у ресурларни одамлар ўртасида 
қандай тақсимланишини ҳисобга олмайди. Нобел мукофоти соҳиби Амартия Сен 
кўрсатганидек, «жамиятнинг ҳолати Парето оптимуми даража-сида бўлиши 
мумкин, аммо унинг аъзоларининг бир қисми ниҳоятда қашшоқ бўлса, иккинчи 
қисми эса дабдаба, ҳашаматга чўмилиб яшаяпти. Яратилган даромад тақсимоти 
иқтисодий тараққиётнинг ижтимоий индикаторларига катта таъсир кўрсатади ва 
А. Сен эффекти билан аниқ мос тушади [18]. Иккинчидан, Парето самарадорлик 
оптимумига стихияли тарзда, давлатнинг аралашувисиз эришилади, деб 
кўрсатади. Реал ҳаётда доимо бундай бўлмайди. 
Инглиз иқтисодчилари Калдор ва Хикс (Kaldor-Hicks test)
5
самарадор-
ликни аниқлашга муқобил ёндашув – компенсация принципини таклиф этишди. 
Унга кўра ҳар қандай иқтисодий ўзгаришлар ютуққа эга бўлувчилар ва 
ютқазувчиларни вужудга келтиради. Бунда ютқазганларнинг йўқотганла-рини 
тахминан қоплашлари ва барибир ютуқда қолишларини таъминласа бўлади, 
деган ғояни илгари суришади [19].
Агарда 
ютқазганларга компенсация тўланса Парето оптимумига 
эришилган ҳисобланади. Агарда тўланмаса ёки тўлиқ тўланмаса у ҳолда 
квазиоптимум ҳолати юз беради, яъни нооптимал ҳолатда нисбатан яхши 
натижа. Бу ҳолда давлат ютганларга солиқ солиши ёки бошқа механизмлар 
ёрдамида ютқазганларнинг зарарларини компенсациялаш орқали Парето 
оптимумига эришиш мумкин. 
В. Парето томонидан неъматларни самарали тақсимланишини инглиз 
иқтисодчиси Артур Пигу индивидуал фаровонликни иқтисодий фаровонлик 
билан қатор номоддий омиллар: ишнинг характери (оғир-енгил, ақлий-жис-
моний), атроф-муҳит шароити, социумларнинг ўзаро муносабатлари, жамиятда 
тутган ўрни, турмуш шароити, ижтимоий тартиб ва хавфсизлик кабилар билан 
тўлдиради [20]. 
5
Kaldor N . Фаровонлик назариясига ўз ҳиссасини қўшган. 1939 йили Hicks J. R. билан биргаликда “Economic 
Jornal”дa компенcация мезони (compensation test) ғоясини илгари сурган. 

---

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон журнали. № 5, октябрь, 2017 йил