Tilshunoslikning dolzarb muammolari

Areal lingvistik tadqiqotlarda qo’llaniladigan ayrim terminlar

Mos hodisalar – umummilliy til strukturasining zvenolari bo’lib, har xil dialektlarda o’zining turli bo’laklari (a’zolari) bilan ishtirok etgani holda shevachilik farqlarini vujudga keltiradi. Shuning uchun ham mos hodisalar hamma vaqt ikki a’zoli (ikkinchi a’zosi nolga teng bo’lgan holda ham) yoki ko’p a’zoli bo’ladi. Masalan:

1. 
   Ikki a’zoli: barävüz // boramiz;
   
2. 
   Uch a’zoli: Närvan // şati // zäññi;
   
3. 
   Ko’p a’zoli: anä// ayi// äyä// biyi// büvi va boshqalar.
   

Areallar. (Lotincha arealіs – maydon, bo’shliq). Mos hodisalar ayrim bo’laklarining lingvistik kartada tarqalish zonasini, ya’ni tilning dialektal farqlanishini anglatadi.

Til zonalarining tarixiy taraqqiyotida hamma dialektlarga xos xarakterli xususiyatlar – areallar qisqarishi va ularning mayda-mayda zonalarga bo’linib ketish qonuniyati ham lingvogeografik tadqiqot usuli natijasida aniqlanadi.

Ma’lumki, qorluq, qipchoq va o’g’uz turkiy tillar dialektlarining O’zbekiston hududida ixchamlashib, faqat o’zbek tilining qorluq, qipchoq va o’g’uz dialektlari zonasiga aylanib qolganligi o’zbek dialektologlari tomonidan dialektologik va lingvogeografik tadqiqotlarda aniqlab chiqilgandir.

Izoglossa. Mos hodisalarning u yoki bu a’zosi, bo’lagi tarqalgan eng chet nuqtalarni tutashtiruvchi atlas kartasidagi chiziq.

Til landshafti deb mazkur til uchun ma’lum bo’lgan izoglossalar yig’indisi va ularning shu til territoriyasida joylashish xarakteri tushuniladi. “Landshaft” atamasi, aslida, geografik atama bo’lib, u ikki qismdan: land – yer, maydon va schaft – aloqadorlikni, bog’liqlikni anglatuvchi qo’shimcha birikishidan hosil bo’lgan.

Aralash zona. Bir til yoki dialekt ichida boshqa bir til yoki dialekt elementlarining mavjud bo’lishi. O’zbek shevalarida tojik tili elementlari aralashgan zonalarning O’zbekiston va Tojikiston territoriyasida barqarorligi aralash zona sanaladi.