Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

Kelishik kategoriyasi.  

Kelishik morfologik kategoriyalar ichida o‘zining 

sintaktik tabiati g‘oyat ustunligi bilan ajralib turadi. Har qanday kelishik, odatda, 

o‘zi shakllantirayotgan so‘zni boshqasi bilan bog‘laydi. 

Vakillarni kutib oling, 

ozdan ko‘p afzal...

 

Son kategoriyasi.

 Ob’ektiv borliqdagi mikdor va uning lisoniy in’ikosi orasidagi 

doim ham oddiygina aks ettirish bilangina cheklanavermaydigan munosabatlar 

tilshunos uchun hamisha nihoyatda qiziqarli o‘rganish manbai bo‘lib kelgan 

O‘zbek tilshunosligida va umuman turkiyshunoslikda son kategoriyasining 

mazmuni tashkil etuvchi grammatik ma’no talqini uning ifodalanishi xususida 

quyidagicha fikrlarni ko‘rsatish mumkin: 

[-lar] qo‘shimchasining ko‘plikni ifodalashi masalasida deyarli barcha 

turkiyshunoslar hamfikr, ammo nol ko‘rsatkichli [O] shakl borasida buni 

ko‘rolmaymiz. Ko‘p hollarda [O] shakl (yani morfologik ko‘rsatkichning 

yo‘qligi) birlik ma’nosining  ifodalovchisi sifatida qaraladi. Ba’zi tadqiqotchilar 

esa [O] shakl na ko‘plik va na birlikni ifodalashini ta’kidlab, bu shaklning son 

kategoriyasi shakllari sirasida o‘rni borligiga shubha bildiradilar. 

[O] shakl miqdoriy ma’no anglatish xususiyatidan mahrum bo‘lsa, uning 

miqdoriy ma’no anglatishi hech kimda shubha tug‘dirmaydigan [-lar] shakli bilan 

aynan bir xil qurshovda o‘rin almasha olish imkonini qanday tushunish mumkin? 

Masalan, «Askar o‘rab oldi o‘ngdanu so‘ldan» (Mirtemir) gapida mantiqan 

"askarlar" so‘z shakli ishlatilgani ma’qul bo‘lardi. Chunki qurshov tashkil 

etuvchi askarlar ko‘pchilik bo‘lishi shubhasiz. Miqdoriy befarq bo‘lgan 

so‘zshaklning qo‘llanishi bu erda, albatta, chigallik tug‘dirgan bo‘lur edi. Ammo 

---