Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 27  

[O] shaklning qo‘llanishi kommunikatsiyaning hech bir a’zosida 

tushunmovchilik tug‘dirmaydi va uni bemalol ko‘plik shakliga 

vazifadosh, ma’nodosh sifatida qabul qilaveradilar. [O] shaklni kategorial 

shakllar sirasidan chiqarish tarafdorlari u ifodalagan ma’no qurshovchi matndan 

kelib chaqayotganligini dalil qilib ko‘rsatadilar. Haqiqatdan ham, [O] shakl, 

to‘g‘rirog‘i, har qanday shakl 

GM 

sini aniqlash ma’lum qurshovchi matnni talab 

qiladi. A.V. Isachenko e’tiborni shunga jalb qiladi. Uningcha, GM « 

...paradigmatik qurshovchi matnda aniqlanadi va bu holat biron xil «tashqi 

moddiy hodisa» ning mavjud emasligini designator sifatida qo‘llash imkonini 

beradi». 

[O] va [-lar] shakllari hozirgi o‘zbek, tilidagi miqdor anglatish uchun xoslangan 

shakllardir. Bu fikr mutlaqo ularda yana boshqa ma’nolarning qorishiq 

(sintezlashgan) yoki hamroh bo‘la olishini, shuningdek, miqdoriy ma’nolar 

ulardan boshqa kategorial qo‘shimchalar, xususan, egalik, shaxs-son 

qo‘shimchalari kabilar bilan ham ifodalanishini  rad etmaydi. Lekin yuqoridagi 

ikki shakl va ular ifodalagan GM miqdor va sifat ifodalash uchun maxsus 

xoslangan kategoriya—son kategoriyasini tashkil etadi. 

  

Har bir tilning grammatik sathi so‘zlarning grammatik shakli, so‘z birikmalari va 

gaplardan tashkil topadi. Tilning boshqa sathlari kabi grammatikaning ham o‘z 

birliklari bor. Eng kichik grammatik birlik morfema  bo‘lib, morfemalardan 

so‘zlar yasaladi,  so‘zlar esa o‘z navbatida so‘z birikmalari va gaplar qurilishida 

qatnashadi. Gap grammatikaning yirik va mustaqil birligidir. Gapdan katta 

birliklar ham mavjud: murakkab sintakik (birlik) butunlik, abzas va matn. 

Til grammatik strukturasining o‘ziga xos xususiyatlari bor. 

Birinchidan, tilning grammatik qurilishi: so‘zning strukturasi , tuslanish va 

turlanish qoidalari, so‘z birikmalari va grammatikaning turlari tarixiy 

taraqqiyotining  mahsuli sifatida juda sekin o‘zgaradi. 

Ikkinchidan, grammatika umumlashtirish xususiyatiga egadir. Masalan, arava, 

maktab, tosh, bola kabi so‘zlarning o‘z leksik ma’nosi bor, ammo, grammatik 

nuqtayi nazardan bu so‘zlar predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot turkumini 

tashkil qiladi. Bu so‘zlarni ularning leksik ma’nosi emas, grammatik ma’nosi 

umumlashtiradi. Tilning grammatik strukturasini morfologiya va sintaksis 

o‘rganadi. Morfologiya so‘zning turkumlari va ularning grammatik shakllarini 

tekshiradi. 

---