Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 23  

mumkin. Har bir tilda o‘z qatlam so‘zlari bilan bir qatorda o‘zlashgan qatlam 

so‘zlari  ham uchraydiki, bu tilning mavqeyi, ijtimoiy-tarixiy jarayon, xalqlar va 

tillar o‘rtasidagi turli munosabatlar ta’siri bilan izohlanadi. Lug‘at qatlamining 

ma’lum qismi sheva so‘zlaridan iborat. Sheva so‘zlari asosiy aloqa-munosabat 

vositasi sifatida xizmat qiladi. Sheva so‘zlarining adabiy til lug‘atini boyitishda 

alohida o‘rni bor. Tilning lug‘at tarkibi iste’mol darajasi nuqtayi nazaridan ham 

turlichadir. Bu  jihatdan faol va kam ishlatiladigan so‘zlar farqlanadi. Tilning 

lug‘at boyligini oshiruvchi asosiy manba so‘z yasalishi, shevalardan so‘z olish, 

so‘zning ma’no taraqqiyotidagi o‘zgarishlar va ma’no ko‘chirishlar hisoblanadi. 

Grammatik sath 

Har bir tilning grammatik sathi so‘zlarning grammatik shakli, so‘z birikmalari va 

gaplardan tashkil topadi. Tilning boshqa sathlari kabi grammatikaning ham o‘z 

birliklari bor. Eng kichik grammatik birlik morfema  bo‘lib, morfemalardan 

so‘zlar yasaladi,  so‘zlar esa o‘z navbatida so‘z birikmalari va gaplar qurilishida 

qatnashadi. Gap grammatikaning yirik va mustaqil birligidir. Gapdan katta 

birliklar ham mavjud: murakkab sintakik (birlik) butunlik, abzas va matn. 

Til grammatik strukturasining o‘ziga xos xususiyatlari bor. 

Birinchidan, tilning grammatik qurilishi: so‘zning strukturasi , tuslanish va 

turlanish qoidalari, so‘z birikmalari va grammatikaning turlari tarixiy 

taraqqiyotining  mahsuli sifatida juda sekin o‘zgaradi. 

Ikkinchidan, grammatika umumlashtirish xususiyatiga egadir. Masalan, arava, 

maktab, tosh, bola kabi so‘zlarning o‘z leksik ma’nosi bor, ammo, grammatik 

nuqtayi nazardan bu so‘zlar predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot turkumini 

tashkil qiladi. Bu so‘zlarni ularning leksik ma’nosi emas, grammatik ma’nosi 

umumlashtiradi. Tilning grammatik strukturasini morfologiya va sintaksis 

o‘rganadi. Morfologiya so‘zning turkumlari va ularning grammatik shakllarini 

tekshiradi. Sintaksis esa nutqning grammatik strukturasini o‘rganadi. Bunda gap 

asosiy birlikdir. Gapdan katta birliklar ham sintaksisda o‘rganiladi. 

Umuman, tilda tovushlar, lug‘at tarkibi, grammatik tartib birikib, tizim sifatida 

bir butunlikni tashkil etadi. Til tizimini tashkil etuvchi sathlar o‘zaro mutanosib 

holda bir-birini taqozo qiladi. Ular orasidagi bog‘liqlik tilning umumiy qoyidalari 

va qonuniyatlariga asoslangan. 

Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 

1. Sistema nima? 

---