Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 21  

birliklarining yig’indisi va ana shu birliklardan foydalanish qoidalaridan tashkil 

topgan murakkab tizimdir. Til tizimini tashkil etuvchi birliklarning o‘zaro 

munosabati va bog’lanish qonuniyatlari murakkab hamda ko‘p qirralidir. Garchi 

til yaxlit tizim bo‘lsa-da, bu tizim o‘ziga xos jihatlarga ega bo‘lgan, til tizimining 

tarkibiy qismlari hisoblangan sathlar birligan iborat. Har bir sathning o‘z 

birliklari va tushunchalari bo‘lib, ular bir-biridan farqlanib turadi. Masalan, 

fonetik-fonologik sath lug‘at sathidan, lug‘at sathi grammatik sathdan farqlanadi. 

Ammo, ushbu sathlar o‘zaro bog‘liq ravishda butun til tizimini tashkil etadi. Til 

tizimini tashkil etgan asosiy sathlar quyidagilar: 

1.       Fonetik-fonologik sath. 

2.       Lug‘at sathi. 

3.       Grammatik sath. 

Fonetik-fonologik sath. 

Tilning bu sathi til tizimidagi nutq tovushlarini o‘rganadi. Fikr almashish uchun 

foydalaniladigan so‘zlar va gaplar, albatta, tovushlar tizimida o‘z ifodasini 

topadi. Tilning tovush tizimini turli tomondan o‘rganish mumkin, chunki nutq 

tovushlari o‘z tabiatiga va til tizimida bajaradigan funksiyasiga ko‘ra murakkab 

hodisadir. Inson nutqining tovushlari fizik xususiyatlariga ko‘ra tabiatda paydo 

bo‘ladigan tovushlarning bir turidir. Shuning uchun tovushlar tizimini 

o‘rganishda akustik nuqtayi nazardan ham yondashiladi. Ammo, inson 

foydalanadigan tovushlar, tabiatdagi boshqa tovushlardan farqli o‘laroq, 

kishining nerv sistemasi tomonidan boshqarilib turadigan nutq organlari 

mahsulidir. Shuning uchun, tovushlar fiziologik nuqtayi nazardan ham 

o‘rganiladi. Nihoyat, tovushlarni tildagi bajaradigan funksiyasi nuqtayi nazaridan 

ham o‘rganish mumkin, chunki tovushlar tilda o‘z holicha mavjud bo‘lmaydi. 

Ular so‘zlarni yasashda va fikr almashish vositasini ta’minlab berishda muhim 

rol o‘ynaydi. Tovushlarning fizik va biologik xususiyatlarini fonetika fani 

o‘rganadi. Tovushlarning til tizimida bajaradigan funksiyalarini esa fonologiya 

o‘rganadi. Fonetikaning bir necha ko‘rinishlari bor:  nazariy fonetika, amaliy 

fonetika, segmental, supersegmental fonetika va fonologiya. Fonetikaning 

to‘rtinchi asosiy sohasi hisoblanmish fonologiya alohida fan sifatida qaraladi. 

Fonetika tilning boshqa qismlari va sathlari bo‘lgan morfologiya va sintaksis, 

leksika va uslubiyat bilan uzviy bog’liqdir. Nutq fonetik jihatdan fraza, takt, 

bo‘g’in va nutq tovushlariga ajraladi. Fraza nutqning eng katta fonetik birligi 

bo‘lib, ikki tomondan pauza bilan chegaralanib, o‘ziga xos ohangga ega bo‘ladi. 

Frazalar taktdan tashkil topgan bo‘ladi. Frazaning ikki kichik pauza orasiga 

---