Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 19  

til tizimi murakkab va ko‘p qirrali hodisadir. Mana shu xususiyat tilning 

tuzilishiga ham, vazifasiga ham aloqadordir. 

 Til tizimga ko‘ra murakkab hodisadir. Tilning bir-biri bilan uzviy bog‘langan 

tovush tizimi, so‘z yasalishi, lug‘at tarkibi, grammatik qurilishi mavjud bo‘lib, 

ular birgalikda bir butunlikni tashkil etadi. 

 Tilning tovushlari so‘zlar va grammatik shakllarni hosil qilishda muhim moddiy 

baza bo‘lib xizmat qiladi. Bunday tovushlarsiz tilning o‘zi ham bo‘lmas edi: 

inson tili tovush tilidir. Har bir tilning o‘z tovushlar tizimi mavjud. Lug‘at tarkibi 

tilning so‘z xazinasidir. Lug‘at boyligidagi so‘z va iboralar til uchun 

qurilish  materiali bo‘lib xizmat qiladi. Fikrni ifoda etish uchun shakllangan 

gaplar ana shu so‘zlardan, so‘zlarning o‘zaro birikuvidan tashkil topadi. 

Tilning birliklari, ya’ni tovushlar tizimi, morfemika, lug‘at tarkibi, grammatik 

qurilishi o‘zaro shu qadar mahkam bog‘langanki, biri ikkinchisining bo‘lishini 

talab qiladi: so‘zlar tovushlarning bo‘lishini talab qilsa, grammatik 

qurilish  lug‘at tarkibini talab etadi. 

 Har bir konkret til o‘zining ana shu tarkibiy qismlari, ya’ni birliklari bilan bir 

butun tizimni tashkil etadi. Tizim bir–biriga bo‘ysundirilgan va umumiy 

qonuniyatlari, tildagi shakl va ma’noning bog‘lanishini taqozo etuvchi 

birliklarning yig‘indisidir. Masalan, sintagmalar tizimi, (so‘z birikmasi va gap 

sintagmasining kichik tizimi), morfemalar tizimi (o‘zak va affiks tizimi), fonetik 

tizim (unli va undoshlar kichik tizimi) kabi. 

Til tizimi uning birliklari orasidagi mustahkam aloqaga asoslanadi. Til birliklari 

orasidagi aloqaga qarab til tizimi uch guruhga bo‘linadi: 

1) paradigmatik aloqa; 2) sintagmatik aloqa; 3) iyerarxik aloqa. 

 Paradigmatik aloqa - bu tanlab, saylab olish munosabatidir. U til birliklari 

orasidagi o‘xshashlik va farqlanishga asoslangan. Masalan, paradigmatik aloqada 

hamma kelishik shakllari bir so‘z orqali turlanadi: kitob, kitobning, kitobni, 

kitobga, kitobda, kitobdan kabi. 

 Sintagmatik aloqa - bu qator joylashgan birliklar munosabatidir. Sintagmatik 

aloqada fonemalarning qaysi o‘rinda uchrashi, so‘z, morfema va bo‘g‘indagi 

taqsimoti o‘rganiladi. Sintagmatikada fonemalarni nutqda namoyon etuvchi 

tovushlar farqlanadi. Morfema va so‘zlar nutq tovushlari orqali shakllanadi. 

Chunki nutq tovushlari inson tilining moddiy bazasidir. Har bir tilga xos nutq 

---