Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Nazoratsavollari:
1. Kommunikatsiya nima?
2. Matnning murakkab sintaktik qurilma bilan o‘zaro munosabati haqida ma’lumot bering.
3. Matnda periodlarning qo‘llanish xususiyatlari haqida so‘zlang.
4. Gap va matnning sintaktik tahlili orasidagi umumiy hamda farqli holatlar aytib bering.
Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.


6-Ma`ruzaMatn va uning tarkibiy qismlari (4 soat)
Reja:
1. Matnning narkibiy qismlari (birliklari) masalasi.
2.Gap va uning matn tarkibidagi.
3.Supersintaktik butunlik va abzats masalasi.


Tayanch atamalar:Matn birliklari, gap, SSBlar, abzats,period,nutq.
matntushunchasijudakengma’noniqamrabolali. Tilshunoslikda “matn” atamasi, asosan, bir-biridanfarqlanuvchiikkisintaktikbirlikniifodalashuchunxizmatqiladi: birma’noda “matn” atamasiostidaikkiyokibirnechanisbiymustaqilgaplardantashkiltopgan, tugallanganfikranglatuvchinutqko‘rinishitushunilsa, ikkinchibirma’nodabutunpoetikyokiprozaikasar, gazetayokijurnalmaqolasi, ilmiydoklad, referatyokimonografiyakabiyozmanutqko‘rinishlari, ba’zanbirbutunasarningboblari, bo‘limlari, qismlarivaularnitashkiletuvchiabzatslarma’nosianglashiladi. Demak, matnlingvistikasining, ko‘pincha, farqlanmaganholda “matn” debnomlanuvchiikkiob’ektinifarqlashkerakbo‘ladi:
1.”Matn”kengma’nodabirbutunasar–makromatndeganso‘z.
2.Matn–torma’nodasupersintaktikbutunlik.(sverxfrazovoeedinstvo)–mikromatndemakdir.
Matnningbuikkiko‘rinishiba’zanhajmjihatidantengkelibqolishihammumkin. Masalankichikhajmdagiqisqahikoyayokishe’r, gazetamaqolalari (ob-havoma’lumoti, e’lonkabi) bittamikromatn –supersintaktikbutunlikdaniboratbo‘lishimumkin. Matnbo‘lishiuchunkomponentlarorasidasemantikvagrammatikbog‘lanishbo‘lishishart.
Matntarkibigakiruvchinisbiymustaqilgaplar –komponentlarmazmunanumumiybirmavzuniifodalashuchunxizmatqiladi. SHumavzumatnkomponetlariyordamidahartomonlamayoritiladi. Anashuumumiymavzumatnningmazmuniyyadrosihisoblanadi. Birmazmuniyyadroningyanaboshqabirmazmuniyyadrobilanbog‘lanishi – aloqagakirishibilanmakromatnlarhosilqilinadi. Natijadaasarningbirqismiyokito‘labirasaryaratiladi. Buasar – makromatnbirnechamazmuniyyadrolar, ularnireallashtiruvchiyiriksintaktikbutunliklar, abzatslardantashkiltopadi.
Insonalohidaolinganso‘zlarbilanemas, gaplarvamatnyordamidafikralmashadi. SHuninguchunhamkommunikativvazifabajarishdarajasijihatdanmatnbirinchio‘rindaturadi. Matntilbirliklariyig‘indisiningharakatdagiko‘rinishidir.
Matnningengkichikbirligigapdir. Matnnazariyasigapningaktualbo‘linishimuammosibilanchambarchasbog‘liqdir. Matndahamgapgaxosaktualbo‘linishkuzatiladi. Matntemasi – nutqpredmeti, matnremasiesatemaningnimadaniboratekanligidir. Matnningaktualbo‘linishidagapiruvchiyokiyozuvchiningstrategiyasi, maqsadimuhimrolo‘ynaydi.
Demak, matnsemantik–sintaktik–stilistikbutunlikbo‘lib, o‘zigaxosmurakkabstrukturagaega. Matntarkibigakiruvchikomponentlar –birliklarquyidagilar:
a) gap – soddayokiqo‘shmagaplar, ularningmurakkablashganko‘rinishlari;
b) supersintaktikbutunliklar;
s) period– “ziynatlinutq”. ( Aristotel)³⁸.
Matnkomponentlarningharbirmustaqilko‘rinishi (masalan, periodyokisupersintaktikbutunlik) alohidatekshirishob’ektihisoblanadi.
Nutqdanisbiymustaqilgaplarningmazmunanbog‘lanishinatijasidastruktural-intonatsionjihatidanbirbutunlikkaegabo‘lgangaplarguruhi –tematikguruhhosilqilinadi.
Gaplarguruhi (tematikguruh) ostidabizminimumikkinisbiymustaqilgapningbirikuvidantashkiltopgan (sintaktik) butunliknitushunamiz (bularsoddayokiqo‘shmagapturlaridaniboratbo‘lishimumkin).
Mazmunanbog‘lanmagangaplarguruhhosilqilaolmaydi. Gaplarguruhiningengbirinchishartiuningtarkibigakiruvchigaplarningo‘zaromazmuniyaloqadorlikdayashashi – reallashuvidir.
Matntarkibidagaplarguruhiningmavjudligiyozmanutqmatniqurilishmexanizminingshakllanganliginiifodaetuvchimuhimko‘rsatkichlaridanbirihisoblanadi. Gapturlari (soddayokiqo‘shmagaplar) matntarkibidatematikguruhtarkibigakirishiyoki, aksincha, buguruhdanholi-ajralganholdajoylashuvimumkin. Tematikguruhtarkibigakirmaydigangaplarniayrimtekshiruvchilar “erkin” gaplardebatashmumkindeganfikrbildiradilar. Bufikrniquvvatlaganholda, ungayanashuniqo‘shimchaqilishlozimki, matntarkibidagiba’zigaplar – tematikguruhganisbatan “erkin” komponenthisoblansa-da, matnningo‘ziganisbatanbu “erkinlik”niyo‘qotadivamatnnitashkiletuvchitenghuquqlikomponentlardanbirisifatidaalohidafunksiyabajaradi. TadqiqotchiN.D.Zarubinamatntarkibidatematikguruhtarkibigakiruvchigaplarni “kommunikativno-slabiepredlojeniya”, tematikguruhtarkibigakirmaganmustaqilgaplarniesa “kommunikativno-silniepredlojeniya” debizohlaydi³⁹.
Gapguruhlariningturlari:
1.Sevgimojarosiqadimiy. Haqiqatdan, sevgiinsonma’naviyatininggavhari. Haqiqiyishq – sofqalbningolovi, pokvijdonningumidi.(Oybek)
2. Kech. Kunqoraygan. Temiryo‘lustaxonasidamajlisqizg‘indavometmoqda. Ishchilarhovlidaskameykalardaqatoro‘tirishibdi, odamqalin. Oldindagikichkinastoldabeshkishidaniborathay’at.(Oybek)
3. Ra’noningotasiMirvalita’rifiketgannaqqosh. Ra’nouningyolg‘izfarzandi. Naqqosh-katta, do‘ngpeshonali, soqollarisiyrakkishi. Uningko‘zlariserma’no, muloyimboqadi, muomalasihamyoqimli. Ko‘zochib, mehnatniko‘rgan. NaqqoshYo‘lchiningyaqindo‘sti, sirdoshibo‘lgan.(Oybek)
YUqoridakeltirilganguruhlartarkibigakiruvchigaplartematikjihatdanuyg‘unlashgan, matnturiningharbiriumumiybirmaqsadniifodalashuchunxizmatqiladi. Bugapguruhlariuchun, asosan, quyidagixususiyatlarxarakterlidir:
- gaplarguruhidagibirinchigaplar – kommunikativvazifasijihatidanmustaqil. Qolgangaplaresakommunikativfunksiyasijihatidanbirinchigapganisbatantobedir.
- harbirguruhtarkibigakiruvchigaplarbirxilnutquslubiga– badiiynutqqaxos.
- harbirguruhstrukturalxususiyatijihatidanma’lumbirtizim – qatornitashkiletgan, butizimaniq, belgilanganhajmgaega – birinchimatnuchsoddagapdan, ikkinchimatnoltitagapdan, uchinchimatnettitagapdantashkiltopgan.
Lisoniydalillartahlilishuniko‘rsatadiki, matnvauningbirliklarinilingvistiknuqtainazardantadqiqetisho‘zigaxosalohidabirmurakkabjarayonbo‘lib, o‘zbekyozmanutqiko‘rinishlariningtarixiytaraqqiyotinianiq, ishonarliyoritibberishdailmiyvaamaliyjihatdankattaahamiyatgamolikdir.