Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Nazoratsavollari:

1.Til birliklarining mavhum va ko‘p ma’noli xarakteri, nutq birliklarining esa konkret va yakka ma’nolik xususiyati.

2.Lisoniy va nutqiy ortiqchalikning umumiy hamda farqli belgilari.
3.Tilning belgilik xususiyati va uning nutq jarayonidagi in’ikosi.
Til belgisi va uning o‘ziga xos sifatlari.
4.Matn tarkibida so‘zning lug‘aviy (leksik) va grammatik ma’nolarini farqlash tamoyillari.
5..Til birliklarining mavhum va ko‘p ma’noli xarakteri, nutq birliklarining esa konkret va yakka ma’nolik xususiyati.
Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.
5-Ma`ruzaMatn va kommunikatsiya (4 soat)
Reja:
1. Matn va kommunikatsiya mexanizmi.
2.Matnning to`liq tugallangan nutq ko`rinisi ekanligi.
3.Matnning kommunikativ tahili.
Tayanch atamalar:Kommunikatsiya,Matn va uning xarakterli belgilari, matn – nutq maxsuli sifatida, matndagi semantik munosabat, radikal semantik munosabat, bevosita semantik munosabat, bog‘lanishli nutq, matn komponentlarining pragmatik munosabati, “grammatik gap” va “mantiqiy hukm”.
Hozirgikungakelibtilningengyuqorisathihisoblangansintaksisningo‘rganishob’ektisifatidauchbirlike’tirofetilmoqda. Anashungamuvofiqsintaksisuchturgabo‘libko‘rsatilmoqda. So‘zbirikmasisintaksisi, gapsintaksisi, matnsintaksisi. Buyo‘nalishlarichidamatnsintaksisiengmurakkabvahajmjihatdanengyirikbo‘lganbirlik – matn, uningbirliklari, ifodavositalari, mustaqilgaplarningo‘zarobirikishqonuniyatlarinio‘rganuvchibo‘limsifatidaalohidaahamiyatkasbetadi.
Matnningasosiyfunksiyasikommunikativlikdir. Kommunikativlik
matndamatnbirliklariningierarxiksistemasi (kichikbirliklarningyirikbirliklargaergashishi, tobeligi) asosidayuzagachiqadi. Buxususiyatnilingvistolimlarmatnningasosiyxarakteristikasisifatidako‘rsatadilar. Bundayqarashmatnganutqbirligisifatida, umuman, bahoberishdir.
Matntuzilishi, semantikxususiyatijihatidanyakkasistema (monosistemnoe) xarakteridagisintaktikstrukturaemas, balkiko‘psistemali (polisistemnoeobrazovanie), ya’nibirnechaxilsistemalarkompleksidaniboratbo‘lgansintaktikhodisadir.
Nutqjarayonidakommunikatsiyamexanizminingyirikvositalari –o‘zarosemantikvagrammatikaloqadorlikdayashovchinisbiymustaqilgaplarguruhishakllanadi. Bundaygaplarguruhimazmuniyketma-ketlikqonuniyatiasosidayiriksintaktikbirlikhisoblanganmatnnishakllantiradi. Matnningsintaktikkonstruksiyasifatidareallashuviningo‘zqonuniyatlarimavjud. Buqonuniyatlarmatnnihamshakliy (tuzilish) jihatidanhamsemantikbelgilarijihatdano‘zigaxosliginiko‘rsatibturadi.
Matn – sintaksisningtekshiruvob’ekti. Sintaktikhodisasifatidamatnmaxsusleksik-grammatikvaumumiymazmunitalabibilanbirikkanbirdanortiqnisbiymustaqilgapturlariningyig‘indisidaniborat. Matno‘zigaxosmurakkabsintaktikstrukturagaegabo‘lgannutqningengyirikifodasidir.
Matntilvanutqsintaktiksathiningengyuqori,oliyyirikbirligidir, deydiO.Moskalskaya, utilbelgilarsistemasiningbirqismidir, utilvanutqbirliklariichidaengmustaqilidir³⁶. Haqiqatanhamnutqbirliklariningboshqako‘rinishlarimatnganisbatansintaktikjihatdano‘zmustaqilliginiyo‘qotadi.
T.M.Nikolaevaningta’kidlashicha, matnformaljihatdano‘zarobog‘liqbo‘lgannutqko‘rinishiginaemas, balkibirbutunmazmuniyyaxlitlikhamdir³⁷.
Matnningasosiyfunksiyasikommunikativlikdir. Kommunikativlikmatndamatnbirliklariningierarxikmunosabati(kichikbirliklarningyirikbirliklargaergashishi, tobeligi) asosidayuzagachiqadi. Buxususiyatnilingvistolimlarmatnningasosiyxarakteristikasisifatidako‘rsatadilar. Bundayqarashmatnganutqbirligisifatida, umuman, bahoberishdir.
Matntuzilishi, semantikxususiyatijihatidanyakkasistema (monosistemnoe) xarakteridagisintaktikstrukturaemas, balkiko‘psistemali (polisistemnoeobrazovanie), ya’nibirnechaxilsistemalarkompleksidaniboratbo‘lgansintaktikhodisadir.
Demak, matnbirvaqtningo‘zidasintaktiksistema, semantiksistemaxamdastilistiksistemahisoblanishimumkin. SHujihatdanolganda, matnsistemtilshunoslikningengmurakkab, ko‘pqirralitekshiruvob’ektihisoblanadi.
Dialektikabirhodisabirnechamohiyatlarmajmuasiningifodasisifatidareallashuviyokibirmohiyatturliko‘rinishlario‘zichigaolishimumkin, debta’limberadi. Buqonuniyatmatnqurilishidayaqqolkuzatiladi. YA’nibirmatnturiningshakllanishjarayonidabirnechaxilleksik-grammatik, semantik-stilistikxususiyatlarifodaetiladi. Buholatnutqhodisalariningmohiyattomonidanbir-birigabog‘liqaloqadorholdanamoyonbo‘lishidankelibchiqadi.Matntilshunoslikningengmurakkabtadqiqotob’ektlaridanbiridir.