Tilshunoslik fani – til haqidagi fan Tilshunoslik fanining obyekt va predmeti

Tovush cho‘ziqligi o‘pkadan kelgan havoning nutq organiga urilish davomiyligi bilan o‘lchanadi, ya’ni tovushga ketgan vaqt bilan bog‘liq bo‘ladi. Uni bir necha omillar belgilaydi. Nutq tezligi ortiq bo‘lsa, undagi tovushlar cho‘ziqligi ancha kam kechadi. Urg‘uli bo‘g‘inlar tovushi boshqa bo‘g‘inlar tovushiga nisbatan ancha cho‘ziqroq bo‘ladi. So‘zlardagi toq bo‘g‘inlar mutlaqo urg‘usiz bo‘lgani uchun qisqa, ko‘pincha reduksiyaga uchragan (kuchsizlangan) holda qayd etiladi.

Tovushning cho‘ziqligi m/sek birligi bilan o‘lchanadi.

Odatda, tovush hosil bo‘lish kechimidagi xavo tebranishi gs (gers) bilan o‘lchanadi. Bir gs tovush payining berilgan zarbidan bir silkinib qaytishi bo‘lib, bu silkinish havoning bir tebranishida aks etadi. Inson 16 gs dan 20 ming gs gacha tovushni eshitish qobiliyatiga ega. Undan ortiq gs li tovushlar ultra tovush bo‘lib, uni inson eshita olmaydi.Inson oddiy so‘zlashuvda 100 gs dan 40 gs gacha balandlikdagi tovushni qo‘llaydi. Insonning eng past tovushi bas deb atalib, u 40 gs ga teng, eng baland tovushi soprano deb atalib, 170 gs ga ega bo‘ladi.

Tovush paychalarining ko‘p yoki kam miqdorda tebranishi tovush paylaridagi imkoniyatga bog‘liqdir. Tovush paychalari yuqori bo‘lsa, ko‘p tebranish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Uning qalinligi shu imkoniyatini chegaralaydi. Odatda, ayollar va bolalarning tovush paychalari yupqa bo‘lib, erkaklarning tovush paylari katta yoshidan qalinlashadi. Shuning uchun erkaklarning tovushi yo‘g‘on va past, ayol va bolalarning tovushi ingichka va baland eshitiladi.

Bulardan tashqari, tovushning fizik xususiyatlariga ton, tembr, temp kabilar ham kiradi. Tovushning toni, ya’ni intensivlik deganda kuchli va kuchsiz talaffuz, nafas kuchi nazarda tutiladi. Talaffuz vaqti, talaffuz tezligi (sekin, o‘rta va tez) nutq tempi deyiladi.Nutq jarayonida ovozning turli xil o‘zgarishi va shu orqali hissiy – ta’siriy jihatdan ifodalanishi ovoz tembri deb ataladi.

Xullas, fonetika til sathida nutq tovushlarining yuqorida qayd etilgan fiziologik-artikulyatsion, fizik-akustik xususiyatlari o‘rganiladi.