Tilshunoslik fani – til haqidagi fan Tilshunoslik fanining obyekt va predmeti

Chog‘ishtirma fonetika. Bunda bir qancha qarindosh bo‘lmagan tillarning tovushlar sistemasi bir-biriga qiyoslanadi: masalan, rus va o‘zbek, o‘zbek va tojik, ingliz va rus, nemis va o‘zbek kabi tillardagi tovushlar qiyoslanib, ulardagi o‘xshash va noo‘xshash tomonlar solishtiriladi.

Qiyosiy fonetika qarindosh bo‘lgan, bir oilaga mansub tillarning fonetikasini bir-biriga solishtiradi, taqqoslaydi. Shu yo‘l bilan ular o‘rtasidagi o‘xshash va noo‘xshash tomonlarni o‘rganadi.

Tavsifiy fonetika. Bunda biror konkret til tovush sistemasining hozirgi holati, unlilar, undoshlar, ularga xos belgilar, tovush o‘zgarishlari o‘rganiladi.

Eksperimental fonetikada nutq tovushlari maxsus zamonaviy asboblar yordamida eksperimental yo‘l bilan o‘rganiladi. Shu yo‘l bilan unlilardagi cho‘ziqlik, qisqalik, undoshlardagi portlash va sirg‘alish xususiyatlari juda aniq belgilanadi.

Nutq organlari. Nutq tovushlarining artikulyatsiyasi va akustikasi.

Nutq tovushlari ayrim a’zolarning bevosita yoki bilvosita harakati tufayli yuzaga keladi. Tovush hosil qilishda ishtirok etadigan barcha nutq organlari yig‘indisi nutq apparati deyiladi. Biroq tovush hosil qilish ushbu a’zolarning birlamchi vazifasiga kirmaydi. Ushbu fiziologik a’zolarning asosiy vazifalari biologik bo‘lib, ular, avvalo, insonga nafas olish va chiqarish, ta’m bilish, chaynash va taom yeyish kabi hayotiy funksiyalarni bajarish uchun kerak. Bu biologik xususiyatlar hayvonlarda ham bor. Biroq ong va tafakkur natijasida tilning yuzaga kelishi insonda ushbu a’zolarning ikkilamchi funksiyasini ham vujudga keltirdi va ushbu a’zolar nutq a’zolari vazifasini ham bajara boshladi. Nutq a’zolariga ko‘krak qafasi, o‘pka, kekirdak, tovush paychalari, tanglay, og‘iz bo‘shlig‘i, jag‘, tish, lab, burun, til va boshqalar kiradi. Ushbu a’zolar tovush hosil qilishdagi ishtirokiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:

Faol nutq organlari: til, kichik til, lab va pastki jag‘ kiradi.

Nofaol nutq organlari: kekirdak, ko‘krak qafasi, yuqori jag‘, qattiq tanglay, burun, tish kiradi.

Insonda uchta bo‘shliq: og‘iz, burun, bo‘g‘iz bo‘shliqlari bor bo‘lib, nutq tovushlari, odatda, biror bo‘shliqda paydo bo‘ladi.Nutq tovushlarini hosil qilishda og‘iz bo‘shlig‘i asosiy o‘rin tutadi, chunki u shakl va hajm jihatdan har xil tusga kira oladi. Og‘iz bo‘shlig‘i tovush hosil qilishda rezonatorlik vazifasini bajaradi. Nutq apparati 3 qismdan iborat :