Tilshunoslik asoslari

Sodda gap. O‘z tarkibida birgina predikativ birlikka ega bo‘lgan, ma’lum fikr ifodalay oladigan, grammatik va intonasion jihatdan shakllangan sintaktik birlik sodda gapdir. Sodda gaplar bir tarkibli va ikki tarkibli bo‘ladi. Faqat yo ega, yo kesimdan iborat bo‘lsa bir tarkibli gap, ham ega, ham kesimga ega gaplar ikki tarkibli gaplar deb ataladi va ular yig‘iq, yoyiq gaplarga bo‘linadi. Faqat ega yoki kesimdan iborat bo‘lsa, yig‘iq gap; ega, kesim va ikkinchi darajali bo‘laklardan tashkil topsa, yoyiq gap deyiladi.

Qo‘shma gap. Ikki yoki undan ortiq predikativ birlikning intonatsiya va mazmun jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan yuzaga keluvchi gap qo‘shma gap deyiladi. Qo‘shma gaplar bog‘langan va ergashgan bo‘lishi mumkin. Bog‘langan qo‘shma gaplardagi sodda gaplar teng bog‘lovchilar yordamida bog‘lanadi. Gaplar teng aloqador bo‘ladi. Qo‘shma gap tarkibida sodda gaplar to‘la mustaqillikni saqlamaydi.

Ergashgan qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapni izohlab keladi. Ular bir-biriga ergash bog‘lanmalar, yordamchi so‘zlar bilan bog‘lanadi. Ergashgan qo‘shma gaplar bosh gapdan va ergash gapdan iborat bo‘ladi. Ergash gap bosh gapni butunicha yoki biror bo‘lagini izohlab keladi.

GAP SINTAKSISI
Tilning hamma qatlamlari o‘zi o‘rganadigan narsalarni umumlashtirish va mavhumlashtirish xususiyatiga ega. Fonetika o‘xshash nutq tovushlarini umumlashtirsa, leksikologiya atrof muhitdagi o‘xshash narsa va hodisalarni so‘zlar orqali umumlashtiradi. Grammatika­ning morfologiya qismi so‘zlarning ma'no xususiyatlari va morfologik belgilariga ko‘ra ularni turkumlarga (ot, sifat, son va shu kabilarga) birlashtiradi. Sintaksis esa yuqoridagi mavhum umumlashmalar o‘rtasidagi mazkur tilning tarixiy taraqqiyoti jarayonida vujudga kelgan munosabatlarni belgilaydi, ya'ni ayrim olingan muayyan so‘zlar orasidagi o‘ziga xos, xususiy munosabatlarni emas, balki turkumlar orasidagi munosabatlar tilni bu yarusining ish mavzusi hisoblanadi.

Til elementlari orasidagi mavjud munosabat pirovard natijada tilning asosiy vazifasi bo‘lmish aloqa vazifasiga xizmat qiladi: odamlar orasidagi fikr almashish quroli vazifasini bekami-ko’st bajarishga imkon beradi. Til o’zining bu vazifasini gap­lar orqali amalga oshiradi. Demak, gap tilning asosiy birik malaridan bo‘lib, odamlar orasidagi muloqotda muhum rol o‘ynaydi.