Tilshunoslik asoslari

NUTQ TOVUSHLARI ARTIKULYATSIYASI
Nutq apparatining ishlashi natijasida tovush hosil bo‘lish jarayoni artikulyatsiya deyiladi. Ma’lum bir tilga xos bo‘lgan nutq tovushlarini hosil qilishga muvofiqlashgan nutq apparati artikulyatsiya bazasi deyiladi. Nutq tovushlarining artikulyasiyasi uchta etapni: 1) talaffuz qilishga tayyorgarlik-ekskursni, 2) talaffuzning o‘zini, 3) nutq organlarining o‘z o‘rniga qaytishi-rekursni o‘z ichiga oladi. Nutq tovushlarini hosil qilishdagi artikulyatsiya harakatlarining yig‘indisi artikulyatsiya bazasi deyiladi.

Nutq tovushlarining akustik xususiyati ularning kuchi, balandligi, tembri va cho‘ziq-qisqaligi bilan ifodalanadi. Akustika tovushlarning quyidagi belgilari borligini ta’kidlab ko‘rsatadi:

1. Tovush amplitudaga, ya’ni tebranish chegarasiga bog‘liq bo‘ladi.

2. Tovushning baland–pastligi tebranish tezligiga, ya’ni bir sekundda bo‘ladigan tebranish soniga bog‘liq. Tebranish ko‘p bo‘lsa, tovush baland bo‘ladi. Tebranish oralig‘i qancha uzun bo‘lsa, tebranish shuncha kam, sekin bo‘ladi, tovush yo‘g‘on va past chiqadi.

3. Tovushning cho‘ziq-qisqaligi tebranish vaqtining davomli yoki davomsiz bo‘lishiga bog‘liq. Tebranish qancha davomli bo‘lsa, tovush shuncha qisqa bo‘ladi.

4. Tovush tembri asosiy ton bilan qo‘shimcha tonlarning munosabatiga bog‘liqdir. Tembrning o‘ziga xos xususiyatlari bor; tembrga qarab tovushning baland–pastligini aniqlaymiz. Bir xil cholg‘u asboblarining farqini ham tembridan ajratish mumkin. Ularda rezanatori farq qiladi.

Nutq tovushlarining paydo bo‘lishida rezonansning roli katta. Nutq tovushlarining tarqalishi va kuchayishida kishilarning og‘iz va burun bo‘shlig‘i rezonator vazifasini bajaradi. Og‘iz bo‘shlig‘i o‘zgaruvchan rezonator hisoblanadi. Uning bo‘linishi, tilning yuqoriga ko‘tarilishi va pastga tushishi, oldinga va orqaga surilishi turli–tuman tovushlarning chiqishiga imkon beradi. Burun bo‘shlig‘i esa o‘zgarmas rezonatordir.