Tili va adabiyoti universiteti

8.  Murojaat  birliklari  va  ularning  matnni  shakllantirish 
imkoniyatlari.  Murojaat  birliklari  kundalik  hayotimizda,  nutq  faoliyatida  – 
nutq  jarayonida  keng  qo‘llaniladigan,  o‘zaro  aloqa  aralashuvga  faol  xizmat 
qiladigan,  so‘zlovchining  tinglovchiga  bo‘lgan  munosabatini  ifodalaydigan, 
o‘zida  turli  modal  ma’nolarni    tashiydigan  o‘tkir,  ta’sirchan  vositadir. 
Murojaat birliklaridan nutqda tinglovchi e’tiborini tortish, xitob qilish, undash 
 
         
105
  Тошалиев  И.  Ҳозирги  ўзбек  тили.  Синтаксис.  Синтактик  ва  синтагматик  қайта  бўлиниш. 
Парцелляция. –Тошкент: Zar qalam, 2004, 88-б. 

---

 
62 
kabi  maqsadlarda  foydalaniladi.  Bunday  birliklarda  so‘zlovchi  va  tinglovchi 
o‘rtasidagi  yaqinlik, hurmat, ishonch; masofa (subordinatsiya), hurmatsizlik, 
ishonchsizlik  kabi  kommunikativ  munosabatlar  ham  ifodalangan  bo‘ladi. 
«Shunga  ko‘ra  doimiylik  belgisiga  ega  bo‘lgan  murojaat  birliklari  nutqda 
appelyativ  (xitob  va  murojaat  orqali  muloqotni  boshlash),  konnotativ 
(sub’ektiv  munosabat  –  salbiy  va  ijobiy  munosabatlarni  ifodalash),  emotiv 
(hissiy  munosabat)  funksiyalarni  bajaradi.»
106
  Misollar:  -  Malikam,-  debdi 
jahl  otiga  minib.  –  Sizga  ruxsat!  Saltanat  xazinasidan  o‘zingiz  uchun  eng 
qimmatli  narsani  oling-da  yurtingizga  jo‘nang!  (O‘.Hoshimov)  Hoy,  ovsar! 
Bosar-tusaringni  bilmay  qolding-ku!  (S.Ahmad).  Oyisha,  Oyisha,  Oyisha 
ona, Nechun ko‘zlaringdan oqar marjon yosh (A.Oripov). Keltirilgan birinchi 
misoldagi «malikam» murojaat birligi appelyativ-xitob, murojaat qilish orqali 
o‘zaro  muloqotni  boshlash  vazifasini  bajarmoqda.  Ikkinchi  gap  tarkibidagi 
«ovsar»  murojaat  birligi  kamsitish,  haqorat  kabi  shaxsiy  munosabatni 
ifodalash orqali konnotativ vazifani bajargan. Uchinchi gapda so‘zlovchining 
emotsional  munosabati  takror  qo‘llanuvchi  «Oyisha  ona»  murojaat  birligi  
orqali  yana-da  aniq  ifodalangan.  Murojaat  birliklarining  badiiy  matndagi 
qo‘llanilishini  o‘rganishda  kim,  kimga,  nimaga,  qanday  holatda,  qanday 
nutqiy vaziyatda murojaat qilinayotganligiga e’tiborni qaratish kerak bo‘ladi. 
Murojaat qilinayotgan ba’zan narsa-buyum bo‘lishi ham mumkin. Masalan:  
Ayo, sarv! Yuksaklarga intilmoqni bizga ham o‘rgat! 
Ay, g‘uncha! O‘zlikni namoyon etmoqni o‘rgat! (J.Rumiy) 
Tahlilda  buning  sababi  aniqlanishi  talab  qilinadi.  Yozuvchi  yoki 
shoirning  murojaat  qilishdan  maqsadi  va  badiiy  niyati  nimadan  iborat 
ekanligi,  murojaat  birliklaridagi  denotativ  va  konnotativ  ma’nolar  haqida 
mulohaza  yuritiladi.  Adabiyotshunoslikda  mazkur  usul  ritorik  murojaat 
atamasi  ostida  o‘rganiladi.  Ritorik  murojaatda  ritorik  so‘roqda  bo‘lgani  kabi 
javob talab qilinmaydi, balki, «ob’ektga e’tiborni kuchaytiradi va kitobxonda 
biror  munosabatni  uyg‘otadi». 
107
  Asosan,  «shoirning  poetik  nutqda  o‘zi 
xohlagan  intonatsiyani  –  tantanavorlik,  ko‘tarinkilik,  g‘azabkorlik,  kesatish 
kabilarni ifodalashda»
108
 keng foydalaniladi.