Tili va adabiyoti universiteti

Колшанский  Г.В.  Контекстная  семантика.  -М.:  Наука,1980,  с.  62;  Дридзе  Т.М.  Язык  и 
социальная психология. –М.: Высшая школа, 1980, с. 49.. 
        
60
    Синтаксис текста. -М.: Наука, 1979, с. 4. 

---

 
27 
ochib  berilgan,  yagona,  yaxlit  umumlashmalar  qilingan  deyishga  hali  erta. 
Z.Y.Turayeva  juda  o‘rinli  qiyoslaganidek,  “so‘z”  va  “gap”  tushunchalarini 
ta’riflashga urinish necha asrlardan beri davom etib kelayotgan bo‘lsa, bugun 
ular qatoriga “matn” tushunchasi ta’rifini ham qo‘shish mumkin. 
Albatta, matn gapdan yirik sintaktik birlik, shuning uchun ham uning 
tarkibida  birdan  ortiq  gapning  bo‘lishi  tabiiy.  Ammo  bu  birdan  ortiq 
gaplarning bir-biri bilan munosabati qanday bo‘ladi? 
Amerika tilshunoslari Kats va Fodor konsepsiyasiga ko‘ra, matn – bu, 
aslini  olganda,  “gap-yadro”  tarzidagi  qismlari  o‘zaro  pronominal  va 
bog‘lovchi so‘zlar yordamida bog‘langan “uzun gap”dir.
61
 
Bu  “uzun  gap”,  ya’ni  matn  qismlari  bo‘lmish  gaplar  o‘rtasida 
grammatik, 
mazmuniy-mantiqiy 
va 
yana 
bir 
qancha 
jihatlardan 
bog‘lanishlilikning  mavjudligi  matn  tadqiqotchilarining  deyarli  barchasi 
tomonidan  qayd  etiladi.  Masalan,  chex  tilshunosi  K.Kojevnikova  matn 
muammolariga  bag‘ishlangan  tadqiqotlarda  qarashlar  qanchalik  xilma-xil 
bo‘lmasin,  faqat bir masalada,  ya’ni  “matnni bog‘lanishliliksiz  tasavvur  etib 
bo‘lmasligi borasida mutlaq yakdillik kuzatilishi”ni ta’kidlaydi.
62
 
Yana 
bir 
chex 
tilshunosi 
D.Brchakova 
bog‘lanishlilik 
kommunikatsiyaning aosiy shartlaridan biri ekanligini, muayyan qismi oldingi 
qismlardagi  axborot  oqimini  o‘z  ichiga    olgan,  mavzuiy  birlik  namoyon 
bo‘lgan  matn  bog‘lanishli  bo‘lishini  aytib  quyidagilarni  yozadi: 
“Bog‘lanishlilik  semiologik   kategoriya  sifatida     matnning    lingvistik 
tahliliga  daxldor  universaliyalar  sirasiga  kiradi.  Uni  birdan  ortiq  gapdan 
tashkil topgan matn parchasida ko‘rish mumkin. Bog‘lanishlilikning mohiyati 
bir  mavzu  haqidagi  axborotni  matnning  bir  segmentidan  ikkinchisiga 
o‘tkazishdir.”
63
  Albatta,  bog‘lanishlilikning  bunday  talqinida  sintaktik  jihat 
inkor  etilmasa-da,  har  holda,  mazmuniy-mantiqiy  yondashuv  birinchi  planga 
chiqqan.  Bu  o‘rinda  matnning  bog‘lanishliligi  bilan  bevosita  aloqador 
matnning  yaxlitligi  masalasi  ham  alohida  diqqatga  molik.  Zotan,  muayyan 
butunlikni  tashkil  etadigan  barcha  unsurlar  o‘rtasida  bog‘lanishlilikning 
mavjudligi natijasi o‘laroq bu butunlikning yaxlitligi yuzaga keladi. 
Vengriyalik  olim  Z.Kano  nemis  tilshunosi  X.Izenbergning  fikrlariga 
suyangan holda  matnning  chegaralanganligi,  yopiqligi haqidagi  masala  matn 
nazariyasining  asosiy  masalalaridan  biri  ekanligini  aytadi.  Uningcha,  agar 
matnning  har  ikki  tomonidan  qandaydir  bir  tarzda  yopiq  ekanligini  isbotlab 
bo‘lmasa,  maxsus  til  strukturasi  bo‘lgan  matn  haqida  gapirish  mushkul.
64
 
 
        
61