29
V.A.Zveginsev bir-biri bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan gaplarni
bir butunlik tarzida birlashtrib bo‘lmasligini, agar shunday holatdagi gaplar
birlashtirilsa, mutlaqo sun’iy nutq yoki matn paydo bo‘lishini, uning nutq
mantig‘idan tashqarida qolishini aytadi.
69
Zotan, ona tili ta’limida ham
o‘quvchilarda bog‘li nutq tuzish malakasini shakllantirishda ana shu nutq
mantig‘iga ayricha ahamiyat berilishi tasodifiy emas.
Chindan ham, ta’kidlab o‘tilganidek, struktur, mazmuniy va
kommunikativ yaxlitliklarni o‘zida mujassam etmagan nutq yoki nutq
parchasi matn maqomini ola olmaydi. Qo‘yidagi ikki parchani qiyoslaylik:
70
I.
Jon do‘sting jonidan kechsa ham, mol do‘sting molidan kechmas.
Qurbon cholning gapini eshitib hayron qoldi. Ra’noning erga qaragan ko‘zi
sekingina Anvarga ko‘tarilib, yana erga og‘di. Hammaning ko‘zi domlada
ekan, Zebi chimmatini yuzidan oldi. Humoyun hamma dardini aytib ko‘nglini
bo‘shatsin uchun Xonzoda begim uning so‘zini bo‘lmay toqat bilan jim
tingladi. Chol podshoning oldiga borib, savoliga javob beribdi.
II.
Bobur ham bolaligi o‘tgan Andijon osmonini esladi. Mana shu Etti
Og‘ayni yulduzlari o‘sha erda ham Oltin Qoziqni aylanib o‘tib, g‘arbga botib
ketardi. O‘sha erda ham Etti Og‘ayni ufqqa bosh qo‘ygan sari Hulkar
yulduzlari osmonning baland joylariga chiqib borardi. Bobur o‘smirligida
Hulkar yulduzlarini olmosdan yasalgan varrakka o‘xshatardi. Dumini quvnoq
silkitib uchadigan olmos varrak uning xayolini yana musaffo bolalik yillariga
olib ketdi. Osmon dunyoning hamma joyida bir ekani, umrining boshlanishida
Andijonda ko‘rgan yulduzlari umrining oxirida Agrada ham chaqnab turgani
unga so‘nggi bir tasallidek tuyuldi. Bobur osmonga qarab yotganda yana
yosh, sog‘lom yigitga aylanib, Andijon chorbog‘ining supasida yotganday
bo‘ldi. Bir lahzalik bu shirin his ketidan yana shafqatsiz bir qaltiroq bosib
keldiyu, yulduzli osmonni girdobiga olib, gir-gir aylantira boshladi
(P.Qodirov).
Birinchi parchada 6 ta, ikkinchi parchada esa 8 ta gap bor. Ko‘rinib
turganiday, har ikki parchadagi hech bir gap biron-bir jihatdan, na sintaktik,
na semantik va na funksional jihatdan noqislikka ega emas. Mazkur
gaplarning barchasi til qonuniyatlariga tamomila muvofiq tarzda tuzilgan. Bu
gaplar alohida-alohida parchalarda ketma-ket joylashtirilgan. Birinchi
parchadagi birinchi
Jon do‘sting jonidan kechsa ham, mol do‘sting molidan
kechmas gapini olib ko‘raylik. Bu qo‘shma gap benihoya ham sintaktik, ham
mazmuniy lakonizmga ega bo‘lib (zotan, u maqol), mazkur parchada
avtosemantik holatdadir. Undan keyin turgan
Qurbon cholning gapini eshitib
hayron qoldi gapi ham mustaqil gap, ammo bu ikki gap o‘rtasida na
mazmuniy, na sintaktik munosabat bor. Bu ikki gap bir-biriga hech bir
jihatdan “qo‘l uzatmaydi”, o‘zaro bog‘lanmaydi. Keyingi to‘rt gap ham bu
69
Звегинцев В.А. Предложение и его отношение к языку и речи. –М.: МГУ, 1976, с.181.
70
Do'stlaringiz bilan baham: