Tili va adabiyoti universiteti

Хэллидей  М.А.  Место  “функциональной  перспективы  предложения”  (ФФП)  в  системе 
лингвистического  описания  /  Новое  в  зарубежной  лингвистике.  Вып.  8.  Лингвистика  текста.  -М.: 
Прогресс, 1978, с.143. 
          
55
  Кодухов  В.И.  Уровни  языка  /  Русский  язык.  Энциклопедия.  -М.:  Сов.  энциклопедия,  1979.                    
-С.359-360. 
        
56
  Бенвенист  Э.  Уровни  лингвистического  анализа  /  Новое  в  лингвистике.  Вып.4.  -М.:  Изд-во 
иностранной лит-ры, 1965.-С.446-447. 

---

 
24 
sintaktik  birikuvi  natijasida  shakllanadigan  “cuprapropozematik  sath” 
turishini  aytadi.
57
  Mazkur  ikki  sathni  nomlashda  (“propozematik”  va 
“suprapropozematik”) muallifning  umumlashtiruvchi jihat, ya’ni har ikkisida 
ham propozemani nazardan qochirmaganligi diqqatga sazovor. 
Ba’zi tadqiqotchilar matnga alohida sath sifatida qarash mumkinligini 
aytadilar,  ammo  ayni  paytda  matn  tilning  emas,  balki  nutqning  sathi  bo‘la 
olishini  ta’kidlaydilar.  Bunda  matnning  nutq  jarayoni  hodisasi  sifatida 
sistemaliligiga  urg‘u  beradilar.  Bunday  talqindan  kelib  chiqiladigan  bo‘lsa, 
tabiiyki, mantiqan matnga til hodisasi emas, balki faqat nutq hodisasi sifatida 
qarash  lozim.  Holbuki,  matnning      mohiyatan,      eng  avvalo,    til  hodisasi  
ekanligi        bugungi      matn  lingvistikasida  deyarli  e’tirof  etib  bo‘lingan  bir 
haqiqatdir.  Shuningdek,  matnning  asosiy  va  birlamchi  til  belgisi  ekanligi 
haqidagi qarash ham tilshunoslikda turg‘unlashgan. Shuning uchun ham matn 
faqat nutq sathiga oiddir degan fikrga qo‘shilish qiyin. 
Bu 
munosabat 
bilan 
O.L.Kamenskayaning 
“Matn 
va 
kommunikatsiya”  nomli  kitobida  til  sistemasida  alohida  matn  sathining 
mavjudligini  ko‘rsatish  maqsadidagi  bir  qiyosini  shu  o‘rinda  keltirish  joiz. 
Uning fikricha, til birliklarining kommunikativ vazifani bajarishdagi ishtiroki 
darajasi  ham  til  sistemasini  pog‘onalashtirish  (stratifikatsiya)  uchun  asos 
hisoblanadi.  Ana  shundan  kelib  chiqqan  holda  u  til  sistemasidagi  sathlarni 
ajratish  va  asoslashning  maqbul  tamoyillaridan  biri  til  strukturasini  bilim 
strukturasi  bilan  qiyoslash  bo‘lishi mumkinligini  aytadi. Uningcha, insoniyat 
to‘plagan  bilimlarning  hajmi  favqulodda  ulkan  va  bu  bilim  muayyan 
tarkiblanishga  ega.  Bilim  strukturasi  modelida  eng  yuqori  umumlashgan 
sathni  shartli  ravishda  “dunyo  haqidagi  jami  bilim”  deyish  mumkin.  Dunyo 
haqidagi  jami  bilim  konkret  fanlar  bilim  sohasiga  (tilshunoslik,  fizika  kabi), 
shuningdek, kundalik turmush bilimlariga ajraladi, bu eng yuqoridan keyingi 
quyi  sath  bo‘ladi.  Har  qanday  bilim  sohasidagi  konkret  bilim  hamisha 
tarkiblangan bo‘ladi. U ayrim ilmiy qoidalar (nazariyalar) va faktlar – mazkur 
modelda yana bir sathni tashkil etuvchi “bilim fragmentlari”dan tarkib topadi. 
Bilim  fragmentlari,  o‘z  navbatida,  mazkur  modelda  yana  bir  alohida  sathni 
tashkil  etuvchi  ayrim  hukmlar  –  muayyan  ob’ektlar  va  ular  o‘rtasidagi 
munosabatlar  haqidagi  bilimlardan  tuziladi.  Hukmlar  esa  bilimning  yanada 
quyi sathini yuzaga keltiruvchi tushunchalar – ob’ektlar yoki ular o‘rtasidagi 
munosabatlar haqidagi elementar bilimlardan hosil bo‘ladi. Tushunchalar, o‘z 
navbatida,  keyingi  sath  elementlarini  yuzaga  keltruvchi  tugallanmagan 
tushunchalar – ob’ekt yoki munosabatlar haqidagi tugallanmagan bilimlardan 
tashkil topadi. Keyingi, aytish mumkin bo‘lsa, so‘nggi sath esa tushunchalarni 
farqlash sathidir. 
 
       
57