Tili va adabiyoti universiteti

 
 
 
Sabab ma’nosini bildiruvchi koʻmakchilar semantikasiga doir
Regarding the semantics of prepositions stating the meaning of reason 

Jumashov Davlatyor
*
 
 
Annotation:
 this article covers theoretical issues related to auxiliary semantics. Particular 
attention is paid to the semantics of the cause assistant in the article. 
Key words:
 preposition, semantics, cause preposition, presupposition, comparative, pasens, 
lexical meaning, language unit.
Oʻzbek tilida koʻmakchilarni semantik jihatdan tadqiq qilish oʻtgan asrning 80-yillaridan 
boshlangan boʻlib, soʻnggi yillarda mazkur mavzu boʻyicha tilshunoslar tomonidan tadqiqotlar 
olib borilgan. 
Ma’lumki, koʻmakchilar semantikasini yoritishda presuppozitsiya katta oʻrin egallaydi. 
Pesuppozitsiya hodisasini prezumpsiya, tagbilim, ichki ma’no, monema, pragmatik ma’no, 
segmetik ma’no kabi turlicha nomlash mavjud. Bu terminlardan tashqari, “hukmning tabiiy 
asosi”, “soʻzlovchilarning umumiy bilish fondi, ularning oldindan kelishuvi”, “oldindan ma’lum 
bilimlar jami” sifatida talqin etiladi. Tilshunos Z.Burxonov mazkur masalaga quyidagicha 
yondoshadi: “Ilmiy manbalarda presuppozitsiya bu tarzda turlicha nomlangan boʻlsa-da, til 
birligining ishorasi asosida gapda yashirin ifodalanuvchi axborot tarzida baholanadi”. 
Ta’kidlash joizki, presuppozitsiya gap qurilishida uning mazmuniy tuzilish uzvi sifatida 
yashirin ifodasiga ega boʻladi. Tilshunos U.Rahimov qadimgi sharq tillarida presuppozitsiyaning 
“lutf”, “Turli ishoratlarga burkangan nutq” shaklida qoʻllanganini alohida ta’kidlaydi. 
U.Rahimov presuppozitsiyaga ishora qiluvchi lingvistik vositalarni leksik, morfologik va 
sintaktik vositalarga ajratadi. Leksik vositalarga omonim va antonim soʻzlarni kiritgan. Leksik 
vositalar presuppozitsiyani qiyosan ifodalaydi. Masalan: 
boʻydoq
soʻzining ma’nosi uylanmagan. 
Shu leksik ma’noning 
inson, erkak, voyaga yetgan
kabi qirralari bor. Masalan: “
Jumanning 
boʻydoqlik hayoti tugadi
” gapida “
boʻydoq
” soʻzi ishtirok etib “
Juman uylangan
” degan 
presuppozitsiyaga ishora qilyapti.
Toʻplangan faktik materiallarimiz shuni koʻrsatadiki, sabab munosabatini bildiruvchi bir 
necha koʻmakchilar mavjud. 
Uchun
koʻmakchisi asosan, -gan, -ganlik sifatdoshi bilan birikib 
sabab munosabatini bildiradi. Bu esa oʻzbek tilida nashr qilingan grammatika va ilmiy 
tadqiqotlarda oʻz aksini topgan.
Uchun
 
koʻmakchisi – gan sifatdoshi bilan qoʻllanganda turli xil semantik – funktsional 
xususiyatlarga ega boʻladi. Masalan: 
Xadicha shumxabar yetkazgani uchun Murodillani yomon 
*
Katta o‘qituvchi, Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti 

---

124 
koʻrib qolgan edi
(T.Malik). 
Derazalar kunbotarga qaragani uchun oftob ham tushayotgani yoʻq 
xonaga 
(X.Mallayev). Mazkur gaplar semantik jihatdan farqlanadi. Birinchi gapda agens 
harakati tufayli patsensda holat oʻzgaradi. Ikkinchi gap esa ob’ekt predmeti (derazalar 
kunbotarda ekanligi) nazarda tutilib, xonaga oftobning tushmasligi koʻrsatiladi. Bunday gaplarda 
avval sabab ma’nosi keyin esa natija ma’nosi ifodalanadi. 
Bunday holatlarda albatta, tobe komponentdagi otning va hokim komponent vazifasida 
qoʻllanuvchi fe’lning qaysi semantik razryadga mansubligi ham oʻz ta’sirini koʻrsatadi. SHu 
hususiyatlarni hisobga olib, quyidagi guruhlarga ajratdik: a) sof sabab ma’nosi ifodalanadi, 
bunday holatda tobe komponent vazifasida mavhum ma’noli otlar qoʻllaniladi. Masalan: 
Qayoqqa, qanday odamlar huzuriga borayotganini, qaysi gunohlari