425
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdullayev Y. Qiziqarli statistika. – Toshkent: Ta’lim: 2015-yil.
2.
Nuritdinova R. Oʻzbek onomastikasi terminlarining lisoniy tahlili. Avtoreferat. –
Toshkent, 2005-yil.
3.
Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi oʻzbek adabiy tili. Oʻquv qoʻllanma. –
Toshkent, 2009-yil.
4.
Yoʻldoshev B. Oʻzbek onomastikasi masalalari. – Samarqand, 2012-yil.
5.
Shayxova K. Asar sarlavhalarini tanlash asoslari. Respublika
yosh tilshunoslari
konferensiyasi tezislari. VII. – Тoshkent, 1995-yil.
Semantik razmetkaning oʻrganilishi va amaliyotda qoʻllanilishi
Study of semantic markup and its application in practice
Аxmedova Dildora Bahodirovna*
*
Аnnotation.
The article provides information about semantic markup, approaches in
Russian and European linguistics, the naming and functions of semantic tags, their importance
and possibilities.
Key words:
corpus linguistics, electronic texts, semantic markup, tagging, lexical-
semantic group, word structure, Russian national corpus.
Semantik teg ( rus., razmetka)
– til korpuslaridagi soʻz yoki soʻz birikmasining ma`lum
bir semantik kategoriya yoki undan ham kichikroq semantik guruh (leksik-semantik guruh,
semantik maydon va toʻda)ga
mansubligini bildiruvchi, ma’noni maxsuslashtiruvchi belgi,
izohlar majmui. Korpusning semantik teglari soʻz ma’no(lar)i spetsifikasi, soʻzning omonimlik,
sinonimlik bilan bogʻliq izohlar majmuyini tuzish, soʻzni kategoriyalash, uning mavzuviy guruh,
leksik-semantik guruh, semantik maydonga mansubligini belgilash, derivatsion xarakteristikasi,
atash ma’nosi kabi belgilarni qamrab oladi.
Semantik razmetka – mutaxassislar tomonidan atroflicha oʻrganilgan masala. Til
korpuslarining dastlabki avlodi elektron matnlar yigʻindisi boʻlsa, undan keyin soʻrovga javob
beruvchi interfeys bilan ishlovchi vosita, keyinchalik lingvistik va ekstralingvisvistik
razmetkalangan tom ma’nodagi korpuslar boʻlib shakllandi. Lingvistik razmetkalangan korpuslar
dastlab faqat
morfologik, keyinroq morfo-sintaktik, oxirgi yillarda esa lingvistik razmetkaning
mukammal koʻrinishi – morfologik, sintaktik hamda semantik razmetkaga korpus rivojlanish
bosqichini boshdan kechirdi. Korpusga semantik razmetka olib kirish dastlab nazariy jihatdan
asoslandi, semantik razmetka muammolari tadqiq qilindi. Y.D. Apresyan, I.M. Boguslavskiy,
B.L.Iomdin, Y.V. Biryalsev, A.M. Yelizarov, N.G. Jilsov, V.V. Ivanov, O.A. Nevzorova,
V.D. Solovyev, I.S. Kononenko, Y.A. Sidorova, Y.I. Yakovchuk, Y.V. Raxilina, G.I. Kustova,
O.N.Lyashevskaya, T.I. Reznikova, O.Y. Shemanayeva, A.A. Kretovlarning
tadqiqotlarini
shunday ishlar sirasiga kiritish mumkin. Quyida ushbu tadqiqotlarning semantik razmetka
muammolari yoritilgan diqqatga molik jihatlariga toʻxtalamiz.
M.Y. Zagorulko, I.S. Kononenko, Y.A. Sodorovaning “Система семантической
разметки корпуса текстов в ограниченной предметной области” maqolasi semantik razmetka
tamoyillari, matn semantik razmetkasi arxitekturasi, razmetkalangan korpusdan foydalanish,
korpus atamalar lugʻatini toʻldirish, semantik- sintaktik gipotezalar tahliliga bagʻishlangan.
Y.D. Apresyan, I.M. Boguslavskiy, B.L. Iomdinning “Синтаксически и
семантически
аннотированный корпус русского языка: современное состояние и перспективы”
*
*
Buxoro davlat universiteti tayanch doktoranti
426
maqolasida mavjud semantik razmetkalangan korpuslar qiyosiy tahlil qilinib, mushtarak va farqli
oʻrinlar koʻrsatilgan.
I.S. Kononenko, Y.A. Sidorovaning “Система семантической разметки корпуса текстов
как инструмент извлечения экспертных знаний (на материале текстов по катализу)”
maqolasida semantik razmetkalangan matndan ma’lumotni ajratib olish yoʻl va usullari, interfeys
imkoniyati ochib berilgan.
Y.V. Biryalsev, A.M.Yelizarov, N.G. Jilsov, V.V. Ivanov, O.A. Nevzorova, V.D.
Solovyevning “Модель семантического поиска в коллекциях математических документов
на основе онтологий” maqolasida semantik kolleksiya modellari, ontologiyaga asoslangan
modellashtirishning afzalliklari bayon etilgan.
P.V. Jeltov “Семантическая разметка национального корпуса чувашского языка”
maqolasida Chuvash tili milliy korpusi semantik razmetkasi haqida soʻz yuritadi. Xususan,
Chuvash tili milliy korpusida ishlatish mumkin boʻlgan semantik teglar majmui tavsiflanadi.
Olimning fikricha, ushbu leksik tasnif universal tasnif sanalib, istalgan tilda qoʻllanishi mumkin.
Korpus lugʻatining amaliy ahamiyati qidiruv-soʻrov sifatini yaxshilay olishida, foydalanuvchiga
qulaylik yaratishida koʻrinadi. Uning fikricha, semantik tasnif va razmetka biror-bir dasturlash
paradigmasiga moʻljallangan boʻlishi kerak.
T.I. Reznikova, M.V.Kopotevlarning “Лингвистически
аннотированные корпуса
русского языка (обзор общедоступных ресурсов)” nomli maqolasi rus tilidagi bir necha
korpuslar: Rus tili milliy korpusi (NKRY), Rus tilining Tyubingen korpusi, Gazeta matnlari
korpusi, ХАNКО korpusining lingvistik razmetkasi, ularning imkoniyati va oʻziga xosligi
tahliliga bagʻishlangan.
A.A. Kretov “Анализ семантических помет в НКРЯ” nomli maqolasida Rus tili milliy
korpusida semantik razmetkaning ahamiyatini atroflicha izohlaydi. Uning fikricha, Rus tili milliy
korpusi semantik razmetkasi eng kamida ikki jihatdan amaliy ahamiyatga ega: tilshunos va
tilshunos boʻlmagan mutaxassisning kundalik ehtiyojiga javob beradi (1); tilshunosning tadqiqot
manbai boʻlib xizmat qiladi (2). Birinchi ehtiyoj, odatda, krossvord
ixlosmandlari tomonidan
ishlatiladi: ular soʻralgan mazmunni ifodalovchi soʻz yoki soʻzlar guruhini qidirishadi. Bunda
foydalanuvchi korpusdan oʻziga kerakli mazmunni ifodalaydigan soʻzni (sinonimik qator, gipo-
giperonimik qator, antonym, semantik maydon, leksik-semantik guruh, leksik-semantik maydon)
imkon qadar koʻproq topa olishi kerak.Qidiruvning ikkinchi xili leksikolog tomonidan amalga
oshiriladi: u korpus asosida leksikani tipologik, diaxron jihatdan tadqiq etadi. Rus tili milliy
korpusining ilmiy va amaliy ahamiyati zamonaviy rus tili leksik-semantik sistemasini
tavsiflashdan iborat ekan, demak, semantik izohlar tizimi ham shu talabga javob berishi lozim.
NKRY semantik teglar tizimida har bir teg 3 tadan 7 tagacha izohdan iborat boʻladi. Bu
teglar birlikni butun-boʻlak munosabatida, semantik maydon, leksik-semantik guruh va toʻda,
markaz, qurshov doirasidagi oʻrnini belgilashiga qarab oʻz
nomlanishi, vazifasiga ega boʻladi.
A.A. Kretov teglarni konstanta, operator-klassifikatorga ajratadi. Semantik razmetka teglar
tizimini misol asosida oʻrganamiz:
Sp t:constr bino va inshoot (uy, chordoq, koʻprik).
Ushbu
teglar tizimida Sp konstanta, t:constr esa klassifikator.
Rus tili milliy korpusining tuzilishi, xususiyati, ahamiyati, lingvistik razmetkasi va
imkoniyatlari haqida koʻp sonli tadqiqot olib borilgan. Rus tili milliy korpusi tajribasini
oʻrganish u
bilan amaliy jihatdan ishlash, tadqiqotlarni oʻrganish asosida amalga oshadi.
Shunday tadqiqotlarda korpusning semantik razmetkasi atroflicha tavsiflangan, yutuq va
kamchiliklar koʻrsatib berilgan. Yuqorida sanab oʻtilgan tadqiqotlar, Rus tili milliy korpusi,
Chuvash tili korpusi, Qalmiq tili milliy korpusi, Boshqird tili korpusi semantik razmetkasini
tahlil qilish asosisa semantik razmetkaning umumiy xarakteristikasini berishi bilan ahamiyatli.
Do'stlaringiz bilan baham: 
