Tili va adabiyoti universiteti

payxas
qilmoq
soʻzi voqelikdagi muayyan jihatlarga e’tibor 
berish harakatini ifodalovchi soʻz sifatida ishlatiladi. Adabiy tilda bu soʻzning ma’nodoshi yoki 
muqobili yoʻq. Bu esa mazkur soʻzni til leksikasiga olib kirish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
3.Adabiy tilga olib kirilayotgan dialektizm unga variantdosh va ekvivalent boʻlgan boshqa 
dialektizm (yoki oʻzlashma)lardan qulayroq va imkoniyatliroq boʻlishi darkor. Umumxalq tilida 
payi choʻzilmoq, muskuli lat yemoq kabi bir necha soʻz bilan ifodalanuvchi jarohatni 
nomlaydigan 
toyishmoq
dialektizmi ana shunday xususiyatlarga ega. Bu soʻz boshqa
ekvivalentlarga nisbatan ancha qulayligi bilan ajralib turadi va bu uning adabiy tilga olib 
kirishga imkoniyat yaratadi.
4. Til leksikoniga olib kirilayotgan dialektizm ijtimoiy va lisoniy jihatdan muhim 
ahamiyatga ega boʻlishi lozim. Juda tor sohada qoʻllaniluvchi, omma uchun zaruriy boʻlmagan 
tushunchalarni nomlovchi soʻzning tilda ommalashtirishga urinish yaramaydi. Xususan, 
chorvachilikda faqat qirqim jarayonida qoʻllanuvchi qoʻy-echkilarning junini qirquvchi moslama 
– 
shushang
dialektizmi u qadar katta ijtimoiy ahamiyat kasb etmaydi. Garchi bu soʻz muayyan 
asbobni nomlasa-da, butun oʻzbek millati uchun zaruriy muhimlikka ega emas. 

---

356 
5. Leksikalizatsiya jarayoni tugallanmagan ba’zi dialektizmlarni bir butun leksik birlik 
sifatida qabul qilish ham oʻzini oqlamaydi. Shevalarda mavjud boʻlgan 
beriyoq
, 
norpoʻs
(anor 
poʻsti), 
uy chiqarmoq
(uydagi barcha toʻshanchilarni tashqariga chiqarib qoqmoq, tozalamoq), 
nonemas
(qizgʻanchiq, birovga nafi tegmaydigan), 
olaogʻ
iz kabi dialektizmlar muayyan leksik 
lakunani nomlasa-da, adabiy til leksikasi uchun biroz “xom”ligi seziladi. Lekin bu soʻzlar 
orasida 
olaogʻiz, nonemas
soʻzlari oʻzlari ifodalagan tushunchaning ahamiyatliligi sabab adabiy 
tilda ommalashishi mumkin. 
6. Adabiy tilda mavjud boʻlgan soʻzning fonetik variantini yangi (yoki oʻsha variant 
ifodalagan tushunchaga yondosh) tushunchani nomlash uchun qoʻllash ham oʻzini oqlamaydi. 
Zero adabiy tilda barqarorlashgan boʻgʻin-boʻgʻim, men-man kabi birliklar ham ayni bir 
tushunchani nomlasa-da, yozuvda turfaxillikni (boshboshdoqlikni) shakllanishiga yoʻl ochuvchi 
omillardan sanaladi.
Kun-tun, koʻz-koʻr kabi fonetik usulda soʻz yasalishi til taraqqiyotining katta davrida roʻy 
berishi mumkin va bunday holatlar juda kam uchraydi. Shu jihatlarga koʻra, shevalardagi 
fatinjon (patinjon – pomidor ma’nosida), solqim (salqi ma'nosida) kabi dialektizmlarni 
tegishlicha yondosh tushunchalarni nomlash uchun jalb qilish nomaqbuldir. 
7. Dialektizmlar orasidan tanlab olinadigan soʻz boshqa unga yondosh dialektizmlarga 
qaraganda tushunishli (ommabop) boʻlishi zarur. Odatda bir tushunchani ifodalovchi 
dialektizmlar soni sanoqli boʻlib, ularning biri boshqalariga qaraganda koʻproq dialektlarda 
uchrashi va oson tushunilishi bilan ajralib turadi. Tanlash jarayonida albatta bu jihatlarga alohida 
ahamiyat berish lozim. 
Erkaklar soch oʻrimi (perechyoska) ma'nosida qoʻllaniluvchi kuzama, burum, oʻrim kabi 
soʻzlar orasida 
kuzama
dialektizmi nisbatan koʻproq shevalarda ishlatiladi va boshqalarga ham 
oson tushuniladi. Chunki kuzamoq soʻzi bilan aloqadorlik uning oson tushunilishini ta’minlab 
turadi.
8. Hali barqarorlashib ulgurmagan sohaviy terminlarni oʻzbekchalashtirish uchun 
shevalardan soʻz tanlashda mazkur dialektizmning sof oʻzbekcha (yoki turkiy) boʻlishiga alohida 
ahamiyat qaratish zarur. Yoʻqsa bu terminni oʻz holicha qabul qilgan ma’qul.
Oʻtgan asrning 80-90-yillarida til sofligini ta’minlash borasida qilingan tashabbuslarning 
ayrimlari, xususan, til leksikasiga tahsilgoh, majalla, minbargoh, nohiya kabi soʻzlarni 
ommalashtirishga qaratilgan tadbirlar til rivoji uchun jiddiy ta’sir koʻrsatmagani bu tipdagi sa’y-
harakatlarda muayyan tamoyillarga tayanish lozimligini koʻrsatadi [Mahmudov 2017: 58]. 
Chunonchi, ommalashtirilishi tavsiya etilayotgan soʻz turkiy til elemeni boʻlishi va 
ommalashishga imkoniyatli boʻlishi juda muhim. 
Tan olish kerakki, oʻsha paytlarda ommalashtirish tavsiya etilgan tahsilgoh, minbargoh, 
roʻznoma kabi soʻzlarning oʻzi oʻzlashma qatlamga mansub yoki oʻzlashma komponentli 
boʻlganligi va bu til sofligi uchun jiddiy naf bermasligi mazkur soʻzlarning iste’moldan tez 
chiqib ketishi bilan dalillandi.
9. Farqlash ehtiyoji zarur boʻlgan tushunchalarni nomlashda dialektizmlar juda qoʻl 
keladi. Bemorni tuzatish uchun uning organizmiga yuboriluvchi har qanday kimyoviy-
farmatsevtik vosita dori nomi ostida umumlashtiriladi. Shuningdek, bu vositalarning qattiq shakli 
tabletka, yumshoq va shilimshiq shakli maz, suyuq shakli kapsula terminlari bilan ham 
nomlanadi. Biroq bemor ularni qaysi usulda qabul qilishiga koʻra nomlanmagani ularni shu 
jihatdan ham farqlash ehtiyojini yuzaga keltiradi. Shu ehtiyojdan kelib chiqib dori vositalarining 
bemor tanasiga qanday qabul qilinishiga koʻra 
ichirtki, surtma
, 
quyma
kabi dialektizmlar bilan 
nomlash mumkin. 

---

357 
Shuningdek, tildagi leksik lakunalarni toʻldiradigan dialektizmlar oʻzbek tilining leksik 
normalariga muvofiq boʻlishida til leksikasining oʻziga xos qonuniyatlari ham borki, ular orqali 
vaqt, makon, shaxsiy va ijtimoiy tashabbuslar hamda aralashuvlarning mazkur jarayonda qanday 
ahamiyatga ega boʻlishini oldindan aytib boʻlmaydi. Yana shuni ham ta’kidlash joizki, soʻz 
ma’nolarida boʻladigan oʻzgarishlar leksik qatlamda barqarorlashishi ham davr va ijtimoiy 
tafakkurning rivojiga bogʻliq. Soʻz ma’nolarida boʻlgan oʻzgarishlar, zamon taraqqiyoti oʻz 
navbatida me’yorga ham ta’sir qiladi.
Ta’kidlash joizki, til leksikasining ichki manbalar hisobiga boyishida til taraqqiyotining 
muayyan davridagi leksik, semantik oʻzgarishlar chuqur oʻrganilib, davr va jamiyat talablariga 
mos mezonlarni ishlab chiqish tilshunoslikning muhim vazifalaridan biridir. Bu mezonlar 
qanchalik ilmiy, amaliy va ahamiyatli boʻlishi ilmiy jamoatchilikning ishtiroki va 
tashabbuskorligiga bogʻliq boʻladi. Eng muhimi, ishlab chiqiladigan me’zonlar tilning tadrijiy 
rivojlanish tamoyillariga hamohang boʻlish bilan bir qatorda tilning sofligini saqlash uchun 
yetarli darajada asoslangan boʻlishi kerak. 
Til taraqqiyoti oʻz ichki imkoniyatlari asosida va tadrijiy tarzda kechar ekan, albatta, 
unga inson u yoki bu tarzda ta’sir koʻrsata oladi. Albatta, bu ta’sir til taraqqiyotini normal va 
maqsadga muvofiq holda ta’minlashi zarur. Bu ta’sir natijasida qadimiy va navqiron tilimiz oʻz 
bagʻridagi noyob durdonalar orqali oʻz ifoda imkoniyatlarini kengaytirishi va yuksalishi aniq. 
Faqat bu jarayonda tilshunos olimlar xalq shevalaridagi munosib soʻzlarni har tomonlama ilmiy 
asoslab, soʻng muomalaga kiritishlari talab etiladi.
Adabiy til leksikasining sheva soʻzlari bilan boyitilishi uning yashovchanligini ta’minlash 
bilan birga qardosh turkiy tillar bilan uygʻunlashuviga ham xizmat qiladi. Eng muhimi, tilda 
butun millat uchun tushunilishi va qoʻllanilishi oson boʻlgan soʻzlar salmogʻi ortadi. 
Shuningdek, mazkur jarayon tilimizni unga turli chet soʻzlarning asossiz suqilishidan ixotalab 
turadi.