224
Xonliklar davrida rus xalqlari oʻzlarining bosib olgan hududlarida aholiga nisbatan
ma’lum bir yengilliklarni joriy etgan. Moʻgʻul xalqida temirchi va ozod kishiga nisbatan
ishlatilgan
tarxan
soliqdan va har qanday majburiyatlardan ozod qilingan; imtiyozli, daxlsiz
qabila, urugʻ, zot yoki biror bir mansabdor kishi boʻlgan. Dastlab ushbu leksema xuddi shu
ma’noda darxon shaklida xalq ogʻzaki ijodidagi dostonlarda qoʻllanganligini koʻramiz: Endi
senga timsol aytay bir alvon, Men ketgancha, oʻzing Chambilda darxon. “Malikai ayyor”.
[OʻTUL]. Rus xalqining etimologik lugʻatlarida bu leksemaning aynan turklardan oʻzlashganligi
qayd etilgan. “Devoni lugʻatit turk” kitobida Mahmud Koshgʻariy tarxan atamasi bek ma’nosida
islomiyatdan oldin qoʻllangan ism ekanligini qayd etadi va yana bir joyda bu soʻzning
argʻuchaligini ta’kidlaydi [I, 409].
Инжу.
Bu soʻz ma’lum bir tarixiy taraqqiyot davomida rus tiliga fonetik oʻzgarish
asosida oʻzlashdi. “Qutadgʻu bilig” dostonida
jinčü
shaklida ishlatilgan bu termin “dur,
marvarid” ma’nosini bildiradi. Bu oʻzlashma dastavval “Devoni lugʻotit turk” asarida qayd
etilgan. Mahmud Koshgʻariy oʻzlashmaning “yosh, bokira joriya, kanizak” ma’nosida
qoʻllanilganligini ham e’tirof etadi [DLT, 256]. XI-XIV asr eski turkiy til obidalarida
yinju, inji,
yinjoʻk
shakllari qoʻllangan. “Qissasi Rabgʻuziy”da
yinju
shaklida qoʻllangan: Bir nečӓlӓri
gavhar, yinjü čiqardilӓr [146r16]. E.V.Sevortyan
jinčü
leksemasini “hukmdor,zodagon, bekning
mulkida xizmat qiluvchi qul, molk –mulk bilan birga merosdan-merosga oʻtuvchi shaxs, meros”
tarzida talqin etadi. Tarixdan ham ma’lumki, Chingizxon xonadoni a’zolariga tegishli yer-suvlar
“inju”
deb atalgan.
Книга
– rus tiliga oʻrta asrlarda oʻzlashgan, deb hisoblanayotgan ushbu soʻz qadimgi
“oʻralgan qogʻoz” ma’nosini ifodalovchi kuynig/kuynik soʻzlaridan kelib chiqqan. Oʻrta asr
boshlarida turkiylar orasida, asosan, Volga bulgʻorlari tilida keng iste’foda etilgan. Ushbu soʻz
keyinchalik rus tiliga koʻchgan.
“Un, shakar va yogʻdan, ba’zan kunjut, magʻiz qoʻshib tayyorlangan shirinlik, qandolat”
[OʻTIL, V, 549] ma’nosini anglatuvchi holva leksemasi
халва
[Radlov, 2, 1759] tarzida rus
tiliga arab tilidan turkiy tillar oraqli oʻzlashgan. Mazkur leksema ilk bor “Qutadgʻu bilig”
dostonida qoʻllangan:
Qarïn toδsa arpa ja ḥalva bir ol, qalur barčä artïb tolur kirgu jol –
Qorin
toʻysa. Arpa yo halvo birdir, barchasi ortib qoladi, kiradigan yoʻl toʻladi[ҚБН, 556].
Soʻz yasalish hodisasi va bir tildan ikkinchi tilga soʻzlarning oʻzlashishi tilda yangi-
yangi soʻzlarning vujudga kelishiga, leksikondagi soʻzlarning koʻpayishiga, boyishiga xizmat
qiladi. Har bir tilda soʻz yasalish hodisasi bor, jumladan, rus tili ham bundan mustasno emas.
Rus tilida mavjud, asli kelib chiqishi turkiy boʻlgan soʻzlarni oʻrganish jarayonida nafaqat
affiksatsiya (soʻz yasovchi qoʻshimcha qoʻshish orqali soʻz yasash), balki kompozitsiya (ikki
mustaqil soʻzning qoʻshilishi natijasida yangi ma’no hosil qilinishi) usulida ham yasalgan
leksemlar mavjudligi aniqlandi. Oʻzlashgan leksemalar ichida, asosan, -lik va –cha
qoʻshimchalari faol yasovchi qoʻshimchalar sifatida namoyon boʻlgan. Masalan, башлык,
ярлык , балык, шашлык, каланча, алыча, парча, саранча, епанча
kabi.
Soʻz yasovchi qoʻshimchalar yordamida yangi soʻz hosil qilinishi affiksatsiya usuli deb
nomlanib, turkiy tillardan rus tiliga oʻzlashgan soʻzlar ichida bu usul yordamida hosil boʻlgan
yasama soʻzlar talaygina. Shu oʻrinda bir necha misollarga murojaat qilsak:
“Talab, ejtiyojni ta’minlovchi barcha narsa, mahsulot; sotuvchilar va xaridorlar
oʻrtasida oldi-sotdi, bozor munosabatlari obyekti” semasini beruvchi rus tilidagi
товар
soʻzi
qadimgi manbalarda mol-mulk ma’nosida qoʻllangan:
Bu bušïčï braman[larqa bergülüg]
tavarïm joq üčün
– bu braxmanlarga beradigan mol-mulkim yoʻqligi uchun [Uig, III, 15; DTS,
542]. Bu soʻz asosida rus tilida yangi bir leksema -
Do'stlaringiz bilan baham: