Tili va adabiyoti universiteti

inju
soʻzining fors-tojikcha 
gavhar
, arabcha 
dur
sinonimlari ham ishlatilgan: 
...
boshlarida oltun buqtoq la’l va 
gavhar
 bila murassa’ va zarboft toʻnlar kiyib, anvoʻi tajammul 
bila oʻdturub tururlar... (128); Kishikim, oʻz-oʻziga magʻrur erur, Xirad ul kishidin, bass, 
dur
 
erur (48). 
Ma’lumki, biror xalq tilining tashkil qilishida va shakllanishida shu vakillari tomonidan 
yaratilgan soʻzlar muhim oʻrin egallaydi. Shuning uchun til lugʻat tarkibini tarixiy-etimologik 
nuqtai nazardan tekshirilganda, avvalo tarixan, genetik jihatdan oʻzbek tilining oʻziniki boʻlgan 
soʻzlar belgilab olinadi. Bunday soʻzlar oʻzbek tilida qadimdan mavjud boʻlgan turkiy soʻzlardir. 
Bunday soʻzlar oʻzbek tili leksikasining asosiy negizini tashkil etuvchi qadimiy qatlamdir. 
Soʻngra oʻzbek tili tarixan qaysi tillar bilan aloqada boʻlganligi qarab lugʻat tarkibidan oʻzga 
ya’ni chet tillarning elementlari axtariladi [Oʻzbek tili leksikologiyasi, 1981:56].

---

157 
Arabcha lugʻaviy oʻzlashmalarning oʻzbek tili nominativ va derivativ tizimidagi oʻrni 
boʻyicha D.Hasanovaning nomzodlik dissertatsiyasida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. 
“Zafarnoma” leksikasini oʻz qatlam, oʻzlashma qatlamga ajratib oʻrganish maqsadga 
muvofiq. 
Oʻz qatlam deganda turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlaridan buyon turkiy xalqlar 
leksikasida mavjud boʻlgan leksemalar tushuniladi. Bunday soʻzlar koʻpchilik turkiy tillar 
leksikasida qoʻllanib keladi. Bu soʻzlar turkiy tillarda soʻzlashuvchi urugʻ va kabilalar, elatlar 
alohida turkiy xalq boʻlib shakllanmasdan, ya’ni differensatsiyaga uchramasdan oldin mavjud 
boʻlgan umumturkiy soʻzlardir. Asar tilidagi oʻz qatlamga oid leksemalarni tarkib jihatdan 
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin. 
1.
Turkiy tub soʻzlar. 
2.
Turkiy asoslardan hosil qilingan yasama, juft va takror soʻzlar. 
3.
Turkiy boʻlmagan soʻzlarda yasalgan soʻzlar. 
“Zafarnoma” leksikasidagi oʻz qatlamga mansub boʻlgan soʻzlar tarkibi jihatidan qanday 
boʻlishidan qat’i nazar, quyidagi mavjud guruhlari jihatidan faol qoʻllanganini kuzatish mumkin.
Qarindoshlik ifodalovchi soʻzlar: 
ogʻa, ini, agʻo-ini, padar, er, xotun, bobo 
kabi. 
Tana a’zolarini anglatuvchi soʻzlar: 
elig, qoʻl, ayoq, bosh, barmoq, koʻz
kabi. 
Vaqt, fasl tushunchasini anglatuvchi soʻzlar: 
yoz, kuz, qish 
kabi. 
Tabiat va tabiat hodisalari nomi: 
koʻk, yamgʻir, qor, er, yagʻoch 
kabi. 
Qazilma boyliklar: 
oltun, kumosh//kumush 
kabi. 
Jonzotlarni anglatuvchi soʻzlar: 
ud, kiyik, qoʻy, yilon, ot, sichqon, tovuq 
kabi.
 
Maishiy leksikaga oid soʻzlar: 
pichoq, sanduq, toʻn, kungalak, xum 
kabi. 
Ijtimoiy-siyosiy soʻzlar: 
bek, toʻra, boshliq, kengash, boʻlak
kabi. 
Harbiy tushunchalarni anglatuvchi soʻzlar: 
oʻq, urush, asir, qoʻl, oʻrta 
kabi. 
Belgi anglatuvchi soʻzlar:
orugʻ, semiz, koʻm-koʻk, koʻk, oq, qizil, ulugʻ-kichigi, kichik, 
katta, issiq, sovuq, tayyor 
kabi. 
Harakat va holat anglatuvchi soʻzlar: 
urush solmoq, urushmoq, chopmoq, solmoq, 
mashgʻul boʻlmoq, siylamoq, oʻlmoq, uxlamoq 
kabi.
 
Oʻrin-joy anglatuvchi soʻzlar
: togʻ, choʻl, daryo, dara, oʻlka, qishloq, balchiq 
(botqoqlik), 
suv
(suv havzalari) kabi. 
Son-miqdor anglatuvchi soʻzlar: 
bir, ikki, uch, etti, sekson, ming 
kabi.
 
Kasb-hunar, mashgʻulot anglatuvchi soʻzlar: