Tili va adabiyoti universiteti

Key words:
 dialect, literary language, phraseme, lingvocultrology, figurative meaning, 
speech situation, the expansion of meaning, graduonymy. 
 
Jonli xalq tili - bu sheva. Shevada shu xalqning hayoti va madaniyati oʻz aksini topadi. 
Shevadagi jozibadorlik va ta’sirchanlikni ba’zan adabiy tilda yetkazib berish qiyinroqday goʻyo. 
Chunki jonli til muntazam iste’molda boʻlgani uchun doimo rivojlanish va harakatda.
Shevalarimiz koʻrki,chiroyli qochirim va tasvir vositalaridan biri frazemalardir. Frazemalar 
nutqni boyituvchi, fikrni ta’sirchan va boʻyoqdor yetkazuvchi vosita sifatida xalq tilida faol 
qoʻllanadi. Bu esa frazemalarning ma’no doirasi kengayishiga, yangi iboralarning vujudga 
kelishiga asos boʻladi. Ushbu maqolada frazeologik lugʻatlardan oʻrin olmagan, ammo jonli 
tilimizda faol qoʻllanayotgan ayrim iboralarni tahlil qilsak.
Bilamizki, til egasi nutq uchun qulay birlik izlaydi, fikrini oson, ta’sirchan va tushunarli 
yetkazish soʻzlovchining asosiy maqsadi hisoblanadi. Shu bois adabiy tildagi birliklar shevalarda 
turli oʻzgarishlarga (fonetik, leksik, grammatik oʻzgarishlar) uchrashi mumkin. Tilimiz 
xususiyatidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, oʻzbek tilida qator undoshli soʻzlar kam 
uchraydi.Oʻzlashma qatlamdagi qator undoshli soʻzlar esa til egasi tomonidan turli fonetik 
oʻzgarishlarga uchragan holda ishlatiladi. Oʻzbek shevalari kuzatilganda frazemalar tarkibida 
qoʻllangan oʻzlashma soʻzlar ikki xil fonetik oʻzgarishga uchragan holatga duch kelindi: 
1.Qator kelgan undoshlarning tushib qolishi. Masalan, adabiy tilda 
jahli chiqmoq
[Rahmatullayev, 1992: 92.] iborasi Buxoro shevasida 
qa:ri keldi (qahri keldi), qaho:r etdi
shaklida ishlatiladi. Bu oʻrinda arab tilidan oʻzlashgan 
qahr 
soʻzidagi 
h
tovushi tushirilgan va 
nutqda 
qa:r
shaklida ishlatilmoqda, natijada soʻzimiz fonetik jihatdan adabiy tildan farq 
qilmoqda; 
2.Qator kelgan undoshlar orasida bir unli tovushning orttirilishi. Masalan, 
qaho:r etdi 
frazemasidagi 
qaho:r 
soʻzida esa, aksincha, qahr soʻzidagi qator undoshlar orasida tovush ortishi 
yuz bermoqda, natijada leksik birlik adabiy tildan farqlanmoqda.Shuni aytish mumkinki, adabiy 
tilga 
o
tovushining ortishi uchramaydi.
Har ikki holatda ham til egasi nutqda qulaylikka erishish uchun qator undoshlilik 
muammosini bartaraf qilganini koʻrish mumkin.
Har bir tilda ishlatilayotgan frazemalar oʻsha xalqning yashash tarzi, turmushi, ular 
hayotda foydalanigan vositalar, ular shugʻullanadigan faoliyat turidan kelib chiqadi, desak xato 
*
O‘zMU S.H.Sirojiddinov nomidagi AL o‘qituvchisi.
 

---

331 
boʻlmaydi. Til egasi oʻziga tanish boʻlgan harakat-holatni koʻchma ma’noda qoʻllashi natijasida 
yangi farzemalarni hosil qilib boraveradi. Masalan, shevada faol qoʻllanadigan 
niqtab turmoq, 
durtib turmoq, qistab turmoq
iboralari 
biror harakatni bajarishga undash, majburlash 
ma’nosini anglatadi. 
Niqtab turmoq
iborasi tarkibidagi 
niqtamoq
soʻzi 
choʻp orqali eshakni 
harakatga keltirish 
semalarini anglatadi. Bilamizki, qishloqlarda ogʻir yuk eshak yoki 
eshakaravalar yordamida tashiladi. Bu jarayonda ogʻir yukni koʻtarishni xohlamagan yoki 
oʻjarligi tutgan jonivorni xalachoʻp yordamida harakatlanishga majbur qilishgan. Keyinchalik 
ushbu holat koʻchma ma’noda qoʻllanishi natijasida frazema shakllangan. Ushbu frazema 
oʻzidan bilib ish qilmaydigan, birovlarning undashi, buyrugʻi bilan harakat qiladigan insonlarga 
nisbatan qoʻllanadi, holat fe’llarini anglatadi. Masalan, 
Man niqtab tursam, bachalarim 
oʻqimoqchi, boʻmasa oʻqish xayolining chekkasiga ham kemiydi.
Durtib turmoq
iborasi ham shu ibora bilan sinonim boʻlib, 
turtmoq
fe’lining fonetik 
oʻzgarishga uchrashi natijasida hosil boʻlmoqda. Frazemada harakat fe’li holat ma’nosini 
ifodalamoqda. 
Boshi shishdi 
[Rahmatullayev, 1992:53.]iborasi shevalarda 
kallasi shishdi, kallasiga lux 
tiqilganday boʻldi
kabi variatlarda qoʻllanadi va ushbu iboralar nutqiy vaziyatga qarab turli 
ma’noda qoʻllanadi. Masalan: 

Biror muammo haqida koʻp fikrlab, yechimini izlab, topa olmagan holatda 
oʻylayverib 
gangib qolmoq 
semalarini anglatadi: 
Kun boʻyi shuni oʻylab kallama lux tiqilganday boʻldi. 

Atrofda boʻlgan toʻpolon, shovqin natijasida gangib qolishni anglatadi: 
Eee, qizim 
oʻ:yinga bora qol , bachalaringing shoʻyqinidan kallama lux tiqilganday boʻldi-ku.
Kallasiga lux tiqilganday boʻldi
frazemasi tarkibida qoʻllangan 
lux z
axkash va zovurlarda 
oʻsadigan oʻsimlik turi boʻlib, qadimda hunarmandlar undan boʻyralar toʻqishgan, hozirda qishki 
qovunlarni osib saqlashda ishlatiladi. Luxning urugʻ qiladigan tepa qismi, ya’ni toʻzgʻogʻi 
hajman katta boʻlsa-da, vazni yengil boʻladi. Agar uni toʻzitsa, toʻzgʻogʻi atrofga tarqab hamma 
joyda betartib uchib yurishi mumkin. Iborada biror bir holat natijasida insonda boʻladigan ruhiy 
holatni real tasvirlash, tinglovchiga aniq va obrazli yetkazish maqsadida ushbu ibora qoʻllanadi.
Maslahati mahsiga qamamoq
(bir qarorga kelmoq),
supra qoqdi
(oxirgi farzand),
mehnati rayhon
(mehnat qilib qadr topmaslik), 
dasmol qoziqqa ilinmoq
(ovqatlanib boʻlmoq) 
kabi koʻplab frazemalarda ham shu xalqning lingvokulturolog madaniyati, hayot tarzi yotadi.
Iboralarni tahlil qilish jarayonida iboralar oʻrtasidagi graduonimiya holatiga ham duch 
kelindi. Bunda til egasi tinglovchiga oʻz holatini aniqroq tasvirlashni maqsad qilgan boʻladi, 
albatta. Masalan, “suvsiz qolmoq” tushunchasini ifodalash uchun shevada 
ogʻzi qurimoq, 
choʻllab ketmoq, tomogʻi qaqrab ketmoq 
frazemalari qoʻllanadi. Ushbu iboralar ma’no nozikligi 
bilan suvsizlik holatini darajalab beradi. Masalan, 
ogʻzi qurimoq
iborasi suv ichish xohishining 
mavjudligini anglatadi va oldida turgan suvni ichishga xohishi bor vaziyatda qoʻllanadi: 
Ogʻzim 
qurida, bir piyala choy ber.
Choʻllab turmoq, choʻllab ketmoq
iborasi esa suv ichishga xohishi boʻlgani, ammo oʻzida 
suv boʻlmagan holatlarda suv soʻrash uchun ishlatiladi, bu oʻrinda tashnalik holati avvalgi 
holatga nisbatan kuchliroq boʻladi. Masalan: 
Choʻllab ketdim, muzday suv olib chiq , jiyan.
Tomogʻi qaqrab ketmoq
iborasi uzoq vaqt suvsiz qolib qiynalgan kishi holatini ifodalash 
uchun qoʻllanadi. Aslida 
qaqramoq 
fe’li suvsizlikdan yorilgan yerga nisbatan qoʻllanadi. Uzoq 
vaqt sugʻorilmagan yer oʻz namligini yoʻqotadi va yuqori quyoh harorati sababli yoz oylarida 
quruqshab yoriladi. Bu holatni dehqonlar “
suvsizlikdan yer qaqragan”
deydi. Ayni shu holatning 
shaxsga nisbatan qoʻllanishi suvsiz qolgan kishi holatini tinglovchiga real yetkazib berish 
vazifasini bajarmoqda. Uzoq vaqt suvsiz qolgan kishi tomoq’ida yutunish holati yoʻqoladi, 
namlik kamayishi natijasida tomoq quriydi, ayni holat 
tomogʻi qaqrab ketmoq
iborasi bilan 
beriladi. Masalan:
Yoʻl juda uzoq, havo rasa issiq, kun oʻldiraman deydiyee, kelancha tomogʻim 
qaqrab oʻldim. 

---

332 
Oʻrni bilan bu ibora spirtli ichimlik ichadigan kishilarga nisbatan ham qoʻllanadi: 
Ha, 
joʻra,rosa choʻllab turgan ekansiz-da, suvday shimirasiz. 
Shevalarda ishlatiladigan ayrim frazemalar muayyan voqea-hodisa natijasida insonda yuz 
beradigan ruhiy holatni ifodalashi mumkin va bu kabi frazemalar adabiy tilda uchramaydi. 
Masalan 
qarogʻi qotgan
iborasi kutilmaganda ruhiy zarba olgan insonning holatini tasvirlash 
uchun qoʻllanadi. Bunday vaqtda ruhiy zarba natijasida inson kuchli ruhiy zoʻriqishni boshidan 
oʻtkazadi, ruhan qiynaladi, azoblanadi, ammo koʻziga yosh kelmaydi, ya’ni yigʻlashni xohlasa 
ham, yigʻlay olmaydi. Masalan: 
Avariya tufayli otasidan ajragan Abdurahmonning qarogʻi 
qotdimi ,janozada bir tomchi ham koʻz yosh toʻka olmadi. Ayrim kimsalar uni bemehr farzand 
deb malomat qildi.
Ayni holat kuchli gʻazab, nafrat natijasida ham yuz berishi mumkin. Yozuvchi Oybek 
ikkinchi jahon urushini tasvirlash va “Quyosh qoraymas” romaniga manba yigʻish maqsadida 
Oʻzbekiston delegatsiyasi tarkibida dushmandan ozod qilingan frontorti shahar va qishloqlarni 
koʻzdan kechirganda u yerdagi vahshiylikni, buzilgan qishloqlar, oʻldirilgan insonlarni koʻrib 
qattiq gʻazabga keladi. Keyinchalik “Yigʻi kelmaydi...” she’rida oʻzining ruhiy holatini shunday 
tasvirlaydi: 
Yigʻi kelmaydi sira, 
Gʻazabdan qaqragan koʻz. 
Xuddi shu ruhiy holat xalq tilida 
qarogʻi qotgan
iborasi bilan ifodalanadi.
Soʻzlovchi frazemalarni nutqiy vaziyatga qarab, oʻz maqsadiga moslab qoʻllayveradi, 
natijada iboralarda ma’no kengayishi yuz beradi. Masalan,