Tili va adabiyoti universiteti

da
» affiksi 
bilan 
«
bilan
»
 
koʻmakchisi 
«
birgalik
» 
ob'ekti ma'nosida sinonimik aloqada boʻladi», deydi. 
Oʻzbek tilida ham, turk tilida ham oʻrin-payt kelishigi makon ma'nosi bilan birga grammatik 
munosabatlarni ham ifodalaydi. Demak, bu kelishikni ham makon kelishigi deb qarab, uning 
ma'no ifodalash doirasini chegaralab boʻlmaydi. Oʻrin-payt kelishigining oʻzbek va turk 
tillaridagi xususiyatlari shuni koʻrsatadiki, bu kelishikka faqat makon kelishigi doirasida qarash 
[Иванов, 1975:85] toʻgʻri emas. Binobarin, grammatikada shakl matndan uzilgan holda ifoda 
etilgan ma'no bilan matndagi ma'no doim mos kelmaydi, kelishi ham shart emas deb 
*
O‘zbekiston Milliy universiteti filologiya fanlari nomzodi, dotsent; [e-mail]. 

O‘zbekiston Milliy universiteti filologiya fanlari nomzodi, dotsent 

---

328 
hisoblaymiz. Semantika va sintaksis teng kelmaydi [Иванов, 1975:89]. Sintaksisda semantika 
yuzaga chiqishi barobarida, yangi semantika ham hosil qilinishi mumkin. 
Hozirgi oʻzbek tili kelishik tizimida ham turk tili kelishik tizimida mavjud boʻlgan 
munozarali masalalar bor. Bunga 
-
gacha, -dagi, -dek (-day), -niki
 
kabi qoʻshimchalarning xilma-
xil otlarga qoʻshilib, grammatik ma'no ifodalay olishi sababdir. Bu qoʻshimchalar otga va 
otlashgan soʻzlarga qoʻshilib, sintaktik munosabat ifodalaydi. Shu boisdan ushbu affikslar haqida 
alohida toʻxtalib oʻtish joizdir. H.Ne'matov oʻzbek tilidagi 
-
gacha
 
affiksining kelishik tizimiga 
munosabatini tahlil qilar ekan, bu murakkab qoʻshimcha bilan ishlatilgan soʻzlarni «chegara 
kelishigi» hisoblash kerak, degan fikrni ilgari suradi [Ne’matov,1971]. Bu affiksning oʻzbek 
tilida alohida bir kelishik shakli hosil qilish-qilmasligini turk tilidagi -ça, -çye qoʻshimchalari 
semantikasi va vazifasidan ham kelib chiqib qiyoslaymiz. 
Vepse, insansa 
kabi misollarda 
koʻrganimizdek, turk tilida