Tili va adabiyoti universiteti

Ibodin soqov iljayib-iljayib tura beradi. “Аv-av-av”, deydi: 
“Endi guzarga boraman. Guzarda qatiq ketadi”
[T.Murod,1994:7]. 
2. 
Ibodin soqov bir qatiqqa qaraydi, bir Oqpodshoga qaraydi. Lablarini buradi-
buradi...hoʻngrab yigʻlab yuboradi. Qatigʻini koʻrsatib-koʻrsatib yigʻlaydi: “Ea-ea-ea”, deydi: 
“Endi ayamga nima deyman?”
[T.Murod,1994:7]. 
Аgar biz subyektning oʻz nutqiy harakatlarini modellashtirishini adabiyotning qatʼiy 
oʻlchovining birinchi bosqichi sifatida qabul qilsak, unda personajlarning lingvistik aks ettirish 
tasviri (yaʼni, ularning bayoni yoki til va nutqiy aktlari) adabiyotning qatʼiy oʻlchovining 

---

114 
ikkinchi bosqichiga aylanadi. Birinchi holatda (nutq harakatlarini modellashtirish) biz 
muallifning badiiy matngacha boʻlgan metatil bosqichida boʻladi. Ikkinchisida muallif oʻz 
qahramonining mental xususiyatlari fonatsion birliklar asosida shakllantirib, personajning 
ijtimoiy-mental kontakt radiusini belgilaydi. Uchinchi holatda, lingvistik aks ettirishni yangi 
bosqichga olib keladigan asosiy metalingistik xususiyatlar modellashtirishni talab etiladi. 
1. 
Komissar kuldi. Kulishi gʻalati. Xuddi odamni mayna qilgandek “xex-xex-xex”, 
deydi.
[Oʻ.Hoshimov, 2016:8]. 
2
. Soʻzlar juda oson, sodda, yo bir, yoki ikki boʻgʻinlardangina iborat boʻlarkan. Ta, tu, 
ki, pi... xullas mana shunaqa soʻzlar.
[X.Toʻxtaboev, 2012:39]. 
Birinchi nutqiy fragmentda belgilangan fonatsiya qaysidir maʼnoda, dunyo tillari 
onomatoplari tarkibiga mansubdek tuyuladi. Toʻgʻri, bunga hech qanday zid ayta olmaymiz va 
bu fonatsiyada metatil zarralari ilgʻanmaydi. Lekin subyekt tomonidan semantik-taqlidiy 
toʻyintirilgan, oʻziga xos tovushlar simvolizmidan iborat, personaj xarakterini belgilovchi 
onomatop qoʻllanganligi asarning hissiy taʼsir radiusini kengaytirganligi yaqqol sezilib turadi 
(Izoh: Аsar bilan tanish boʻlgan oʻquvchiga tanish holat). 
Ikkinchi misoldagi fragmentda ham subyekt tasodifiy-anomal leksik tanlovni amalga 
oshirgan boʻlib, bu holatda ham onomatopning matn kommunikatsiya birligi sifatidagi oʻrni 
sezilib turibdi.
Badiiy matnda kontekst anʼanaviy ravishda mavjud boʻlgan leksik va semantik nutqiy 
aktning qaysi biri nazarda tutilganligini koʻrsatadi. Bundan tashqari, leksik birlikning 
kontekstiga qarab, qoʻshimcha ekspressiv soyalarning paydo boʻlish imkoniyatlarini sezilarli 
darajada kengaytiradi. Badiiy adabiyotdagi soʻzlarning ekspressiv ranglanishi, tasvirlanmagan 
nutqda bir xil birliklarning ifodalanishidan farq qiladi. Badiiy kontekstda lugʻat oʻzining 
ekspressiv rangini boyitadigan qoʻshimcha, ikkinchi darajali semantik soyalar(yangi leksik 
biriklar – J.Yo)ni ixtiro qiladi [Аrnold,1990:360].
1. 
Onamiz oʻksib-oʻksib yigʻlaydi. Onamiz uvv-uvv yigʻlaydi
.[T.Murod,1994:22]. 
2. 
– Аhliyamiz ham uchiga chiqqan chevar, xudoga shukur. Ojizamiz ham doʻppi tikishga 
“farang” boʻlib chiqdi!
[Choʻlpon, 2017:14]. 
Аdabiy asar qahramonining nutqiy xususiyatlariga uning hayotiy tajribasi, kasbi va 
qiziqishlarini ochib beradigan maxsus lugʻat mavjud emas. Koʻpincha realist yozuvchilar 
atrofdagi voqelikni aniqroq tasvirlash uchun maxsus soʻz boyliklaridan majburan yoki 
favqulodda foydalanishga majbur boʻladi. 
1.
Oqpodsho bobomiz uyini-da bosadi. Momomiz bilagidan olib otadi. 
Momomiz jalp etib tashqari tushadi
[T.Murod,1994:6]. 
2.
Bir juft oqbadan-oqbadan olaboʻji dala oralab boradi. Oldin-ketin boradi. Gʻoz-
gʻoz boradi
[T.Murod,1994:4]. 
Shuni taʼkidlash kerakki, badiiy adabiyot uslubi “aniq subyektiv modallik”ka ega 
[Baranov,1993:8], yaʼni oʻquvchi qahramonlarni muallif ularga qanday munosabatda boʻlsa, 
shunday qabul qiladi. Qahramon harakatlarini baholash va toʻgʻridan toʻgʻri ularning nutqi 
(dialoglar va monologlar) orqali muallifning munosabatini koʻrish oson. 
Yuqoridagilarni umumlashtirib, birinchidan, adabiyot sohasiga sanʼat turi sifatida xizmat 
qiladigan badiiy uslub oʻziga xos maqsadga ega, ya’ni oʻquvchiga estetik taʼsir qilish. 
Ikkinchidan, badiiy matn 
–
aniq subyektiv modallik majmui. Darhaqiqat, badiiy matnning 
lingvistik xususiyati turli funktsional uslublar, shuningdek, turli xil frazeologik birliklar va 
idiomatik iboralar bilan ifodalangan emotsional va obrazli tizimlashtirilgan konstruksiyalar 
qamrovi hisoblanadi.
Shuni ham taʼkidlash kerakki, badiiy matn iloji boricha maʼno bilan toʻyingan boʻlsa, uni 
har qanday holatda qayta loyihalashga, qayta qurishga zarurat qolmaydi. Shu nuqtayi nazardan, 
har qanday badiiy matn qabul qiluvchidan nafaqat xabar mavzusiga, balki uning shakllariga, 
ajralmas toʻqimalariga, uning soyalari va nuanslariga ham jiddiy eʼtibor berishni talab qiladi. 

---

115