Tili va adabiyoti universiteti

III.
RIVOJLANTIRISH
 
TAMOYILLARI
A. 
Tadqiqot dasturiy ta’minotining asosiy talablari
Keltirilgan lingvistik tadqiqot dasturining xususiyatlari tahlil qilingandan soʻng, ushbu 
turdagi dasturiy ta’minot tizimlariga boʻlgan talablarni quyidagicha shakllantirish mumkin. 
1) ilmiy tadqiqot faoliyati koʻp qirrali 
boʻlib, turli xil vazifalarni hal qilishga yoʻnaltiriladi, 
ularning hammasini ham dasturiy ta’minotda amalga oshirishning imkoni yoʻq. Ushbu holat 
tizimning kengayishini, ya’ni dasturiy ta’minotni tubdan oʻzgartirmay qaytadan rivojlantirish va 
hajmini kengaytirishga imkon beruvchi texnik yechimlardan foydalanishni talab qiladi;
2) inson omilining asosiy roli
, agar tadqiqotchi ishning yoʻnalishini belgilovchi markaziy 
figura boʻlsa, dastur talablaridan biri bu muvaffaqiyatli loyihani amalga oshirib, lingvistik 
resurslardan barcha ilm ahli foydalana olishi kerak. Dasturning ushbu belgisi tilshunoslik 
mutaxassislari hamda til texnologiyasi vakillarining oʻzaro hamkorlik qilishlariga imkon 
beradi;
3) tadqiqot jarayoni va natijalarining oʻta noaniqligi. 
Bu shuni anglatadiki, 
rivojlantiriluvchi dasturiy ta’minot va til modellari tadqiqot oldiga qoʻygan muammolardan kelib 
chiqib moslashuvchan boʻlishi va uni izchil ravishda yangilab turish imkoniyatiga ega boʻlishi 
darkor;

4) ilmiy tadqiqotlarning oʻziga xosligi
, uni boshqa shunga oʻxshash tadqiqotlardan ajratib 
turadigan xususiyatlaridan biri tegishli dasturiy ta’minot imkon qadar kengroq funksiyaga ega 
boʻlishi kerak. Bu qoʻllanilgan funksiyalarni oʻzgartirib, tadqiqotning umumiy holatiga ta’sir 
qilmay, kerakli oʻrinlarda masalani hal qilishga yoʻnaltirishga ixtisoslashtirilgan boʻlishi lozim.
Ushbu maqolada qayd etganimizdek, turkiy morfemalar modellari uchun veb-portal ishlab 
chiqilgan. U dasturiy ta’minotni ishlab chiquvchilar va lingvistik tadqiqotchilar uchun turkiy 
tillarni kompyuterda qayta ishlash sohasida hamkorlik qilish imkoniyatini beradi, demak, u ilmiy 
tadqiqot dasturlari uchun tavsiflangan talablarga javob bera oladi.
Turkiy tillar ichida oʻzbek tilining ham mavjudligi oʻzbek tilining kompyuter lingvistikasi va 
mashina tarjimasi kabi sohalarda tilning oʻziga xos agglyutinativligini hisobga olib, formal 
modelini yaratishda, shuningdek, boshqa turkiy tillar bilan chogʻishtirgan holda tadqiqot olib 
borishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu portalda oʻzbek tili interfeysi ham lotin, ham kiril 
grafikasiga moslashtirilgan. Tilshunoslikka oid qoidalar ham har ikki grafema talablariga 

---

379 
yoʻnaltirilgan. Oʻzbek tili boshqa turkiy tillar bilan solishtirganda singormanizm holati koʻp 
uchramagani uchun, boshqa tillarga nisbatan morfemalarning allomorfligi ham kamroq miqdorga 
ega. Ushbu portal oʻzbek tilining morfemalari orqali boshqa turkiy tildagi kategoriyalarning 
morfemalarini ham parallel ravishda qiyoslash imkonini beradi. 
3-rasm. Turkiy morfemaning model tuzilishi.