Tili va adabiyoti universiteti

Vaj 
soʻzi arabcha 
vaj-xea
soʻziga aloqador boʻlib, arab tilida 
yuz, bet, bashara, tomon, 
yoʻnalish
degan ma’nolarni anglatadi. Shimoliy Xorazm shevasida bu soʻzning har qanday 
predmet, narsa, bahona, sabab kabi ma’nolari keyinchalik paydo boʻlgan, rivojlangan boʻlishi 
kerak. Tadqiqot oyektida väj—narsa predmet, kiyim-kechak, hech narsa va asbob, bahona kabi 
ma’nolarni ifodalaydi. Masalan: 
Meni väjlarim nerda?
(Mening narsalarim qayerda?) 
Kechigib 
kelishga väj tovib qoʻyadi.
(Kechikib kelishga bahona topib qoʻyadi).
Arab tilidan kirgan barcha, hamma, bir yoʻla kabi ma’nolarni bildiradigan 
kulli
soʻzi 
ham shevalarda faol ishlatiladi. Bundan tashqari, uning shevalarda biratoʻla, butunlay, batamom, 
birvarakayiga, umuman degan ma’nolari keyinchalik taraqqiy qilgan: 
bälli-külli äpki bärini, 
bälli-külli kesib ke.
(batamom olib kel hammasini, batamom masalani hal qil).
Xalpa 
soʻzi Xorazmda eng faol ishlatiladigan arabcha soʻzlardan biri hisoblanadi. 
Aslida bu soʻz arabcha xalifa soʻzi bilan aloqador boʻlib, birinchidan shevada eski maktabda 
qoloq oʻquvchilarni otaliqqa olgan, unga oʻrgatuvchi oʻquvchiga nisbatan ham xalpa soʻzi 
ishlatiladi. Bu jihatdan bu soʻz S. Ayniyning “Eski maktab”idagi xalifani eslatadi.
Ikkinchidan, Xorazmda hozir bu soʻzning ma’nosi sal boshqacharoq ma’no kasb 
etgan, aniqrogʻi, xalpa soʻzi lapar, hazil-mutoyiba ohangida, shuningdek, turli termalar hamda 
dostonlardan parchalarni garmon yordamida ijro qiladigan xotin-qiz ashulachilarga nisbatan 
ishlatiladigan boʻlib qolgan. S. Ollaberganova xorazmlik ana shunday xalpalar ijodi boʻyicha 
nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
Uchinchidan, ushbu soʻz arab tilidagi “oʻrinbosar” ma’nosiga yaqin holda janoza va 
ma’rakalarda diniy va pand-nasihat, tarbiyaviy ahamiyatga ega boʻlgan har xil asarlarni 
musiqasiz, oʻz ohangi bilan ijro etadigan, shu yoʻl bilan davradagilarga tasalli beruvchi ayollarga 
nisbatan ham ishlatiladi. Masalan: 
Rayimbay äkä öldi, märäkäsinä xalpa tavip kelish käräk
(Rahimboy aka vafot etdi, ma’rakasiga xalifa topib kelish kerak).
Gʻayir
soʻzi ham arab tilidan kirib kelgan boʻlib, tadqiqot obyektimizda oʻzga, 
begona, egri, yomon ma’nolarida qoʻllaniladi. “Oʻzbekch-ruscha lugʻat” da uning qizgʻanch, 

---

62 
baxil ma’nolariga ega ekanligi qayd etilgan. Gurlan va Yangibozor shevalarida ushbu soʻzning, 
bulardan tashqari, egri (gʻayir adam –egri odam), gʻayirlik qilma-yomonlik qilma ma’nolari keng 
qoʻllanadi.
Haz 
soʻzi ham arabcha boʻlib, halovat, lazzat ma’nosiga ega. Ta’kidlash kerakki, bu 
soʻz hozirgi lugʻatlarda uchramaydi. Shevada haz soʻzi asosiy ma’nosini saqlagan holda Xorazm 
shevalarida, jumladan, Shimoliy Xorazmda ham kayf-safo, mazza, rohatlanish, yaxshi kayfiyat 
kabi ma’no ottenkalarini ifodalaydi. Masalan: 
Bir haz ettigav
(Rosa mazza qildik-a). 
Ma’nolarida biroz oʻzgarish sodir boʻlgan ana shunday arabcha soʻzlardan biri 
magʻzava
soʻzidir. Ushbu soʻz, aslida, kir suvi ma’nosini anglatadi. Shevalarda bu soʻz gapga, 
soʻzga tushnmaydigan, bemaza, ezma, lanj ma’no qirralari bilan ishtirok etadi: 
Ras, bir 
magʻzava äkänsän-da.
(Rosa, bemaza ekansan-da).
Ana shunday soʻzlardan yana biri 
gʻassal
soʻzidir. Arab tilida bu soʻzning vafot etgan 
odamni, yana oʻlikni yuvuvchi (murda shuy) ma’nosi bor. Shimoliy Xorazm (qipchoq) 
shevalarida ana shu ma’nosi taraqqiyotidan kelib chiqqan ishyoqmas, landavur, dangasa 
ma’nolariga duch kelinadi: 
dim gʻassal bolipsan, balam
(Juda ishyoqmas boʻlibsan, bolam).
Bulardan tashqari, shevalarda ishlatiladigan, boshqa mintaqalarda kam qoʻllaniladigan 
arabcha oʻzlashmalar qatoriga
talxin (
ashula, qoʻshiq), 
baqqal 
(baqqol), 
qullab
(oshiq-moshiq), 
battal 
(oʻtmaslashgan ma’nosida), 
raja
(reja) kabi koʻplab soʻzlar ishlatiladi.
Umuman olganda, arab tilidan oʻzbek tili va uning shevalariga oʻtgan soʻzlarning 
umumiy salmogʻi, oʻzbek tilining lugʻat tarkibida tutgan mavqei oʻzbek tilshunoslari tomonidan 
oʻrganilgan va ularning miqdoriy nisbatlari toʻgʻrisida hisob-kitoblar qilingan, unga koʻra, lugʻat 
tarkibida 13% dan 20 % gacha arab soʻzlari ishlatilar ekan. [Мадраҳимов O. 1973:46.]
Barcha joyda boʻlgani kabi, Xorazmda ham arab tilidan kirib kelgan soʻzlar 
keyinchalik oʻz soʻzlaridek qoʻllaniladigan boʻlib qolgan. Hatto bu soʻzlarning arabcha 
ekanligini sheva vakillari sezmaydilar ham. Bunday soʻzlar juda qadim zamonlardan iste’molda 
boʻlib kelganligi sababli, xuddi oʻz soʻzlaridek boʻlib qolgan. Bu jihatdan akademik Sh. 
Shoabdurahmonovning arabcha soʻzlar shevalarning lugʻat fondiga kirib, juda mustahkam 
oʻrganishib qolgan va tamoman oʻzbek soʻzlari kabi oʻqiladi, degan fikri juda oʻrinlidir. [Ўзбек 
тили лексикологияси. 1981: 94.] 
Demak, barcha shevalarda boʻlgani kabi, Xorazm (qipchoq) shevalarida ham 
oʻzlashma qatlam haqida gap ketganda, birinchi navbatda, arab tilidan kirib kelgan soʻzlar 
haqida fikr yuritiladi. Arabcha soʻzlarning shevalarga kirib kelishi arablarning Xorazmni bosib 
olishi natijasida islom dinining qabul qilinishi barobarida, machit, madrasalarda arab tilida dars 
berilishi, arab tilining din tilidan tashqari ilm-fan tiliga aylanishi kabi omillar natijasida Shimoliy 
Xorazm shevalarida ham arabcha leksik qatlamning tashkil topishiga sababkor boʻldi.
Bunda Xorazm aholisining bir paytlar xorazmiy tilida soʻzlashganligi, bu tilning eroniy 
tillar oilasining sharqiy guruhiga mansubligi, qolaversa, fors-tojik tiliga bu tilning yaqinligi, 
davlat ishlari, rasmiy hujjatlarning forsiyda yuritilishi, ayniqsa, forsiy tilda badiiy ijod 
namunalarining yaratilishi natijasida ana shu asarlar orqali turli sohaga oid, turli ma’nodagi 
arabcha soʻzlarning kirib kelishi sodir boʻlganligini, oʻz navbatida bu soʻzlar negizida soʻzlar 
yasalganligi, soʻzlar ma’nolarida oʻzgarishlar yuzaga kelganligini alohida ta’kidlash kerak 
boʻladi.