Tili va adabiyoti universiteti

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
 
Маслова В.А. Современные направления в лингвистике. – М.: Академия, 2008. – 
С. 131. 
2. Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы). – М.: РУДН, 1997. – С. 
44. 
3. Ощепкова В.В. Учебное пособие по страноведению. – М.: Новая школа, 1995. – 
С. 267. 
4. Телия В.Н. Метафора как модель смыслопроизводства и её эксперссивно-
оценочная функция // Метафора в языке и тексте. – М., 1988. – С.41. 
5. Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков. – М.: Языки 
русской культуры, 1999. – С. 269. 
6. 
Рустамов Д. Лексемалар миллий-маданий хосланган семемасининг 
лингвомаданий тадқиқи: Филол. фан. бўй. фалс. фан. докт. дисс. автореф. – Фарғона, 2018. 
– Б. 15. 
7. Худойберганова Д. Ўзбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик 
талқини: Филол. фан. док. … дисс. – Тошкент, 2014. – Б.9-10. 
 
Xorazm qipchoq shevalarida arabiy qatlamga oid soʻzlar tahlili 
Analysis of Words Belonging to Literary Layer in Khorezm Qipchoq Dielects 
Alimova Shahnoza Maqsudovna


O‘qituvchi, Urganch davlat universiteti, [e-mail] 

---

60 
 
Annotation:
Semantic properties of some words belinging to literary layer in 
Khorezm Qipchoq dielect are revealed in the article. 
 
Key words
: dialect, qipchoq,literary layer, semantic properties, analysis of words 
 
Oʻzbek tili va uning shevalariga soʻz oʻzlashtirish fors, arab, rus va yevropa tillaridan 
deb qaraladi. Oʻzbek tiliga hind, xitoy, tillaridan ham soʻz oʻzlashgan, lekin bunday soʻzlar 
barmoq bilan sanoqli darajada. Bu hol tadqiq etilayotgan shevalarning leksikasida ham 
kuzatiladi. Chet tillardan soʻz oʻzlashtirish obyektiv qonuniyat boʻlib, u oʻsha til yoki dialektning 
boyishi yoki taraqqiyoti uchun xizmat qiladi. Y.D. Disheriyev har bir tilning ichki imkoniyati 
asosida yuzaga kelgan soʻzlar bilan chetdan oʻzlashgan leksik qatlam orasida ma’lum chegara 
mavjudligini qayd qiladi. Shuningdek, chetdan oʻzlashgan soʻzlarning qaysi tilga tegishli ekani, 
qaysi davrda, qanday usul orqali oʻzlashgani, qanday ma’no kasb etishi, fonetik sistemasi va 
morfologik strukturasi kabi qator tomonlariga alohida e’tibor berish lozim. [Дешериев Ю.Д. 
1966: 42].
Qardosh boʻlmagan tillardan olingan soʻzlar haqida gap borar ekan, bunda, asosan, 
arab, fors-tojik va rus tili va u orqali Yevropa tillaridan oʻzlashgan leksik elementlar nazarda 
tutiladi. 
Xorazm arablar tomonidan istilo qilingandan keyin, barcha bosib olingan hududlarda 
boʻlgani kabi, bu yerda ham arablarning urf-odatlari, dini bilan birgalikda, arabcha soʻzlar ham 
kirib kela boshladi. Sababi islom dini qabul qilingach, arab tili din tili, ilm-fan tili sifatida 
faoliyat koʻrsata boshlagan. Arablar istilosidan avval ham fors-tojik tili orqali arabcha soʻzlar 
Xorazm shevalariga kirib kela boshlaganligini ta’kidlash kerak. Dalillar arab leksik 
elementlarining koʻpchiligi bilvosita, ya’ni eron tillari orqali, birmuncha navbatda tojik tili orqali 
oʻtganligiga guvohlik beradi.
Xorazmni arablar 715-yilda istilo qilganligi ma’lum. Ammo hozirda Xorazmda 
oʻzbeklar yashab turgan joylarda oʻsha zamonlarda qadimgi xorazmliklar bilan birgalikda bu 
hududda turkiylar ham yashaganliklarini ham unutmaslik kerak.
Oʻrta Osiyo, shu jumladan, Xorazm ham arablar tomonidan istilo qilingach, arablar 
hukmronlik siyosatini olib bordilar. Mahalliy xalqlarning oʻziga xos urf-odatlari yakson qilinadi.
Shimoliy Xorazm shevalarida qoʻllaniladigan arabcha soʻzlarning aksariyati diniy 
tushunchalarni anglatadigan leksemalardan iborat. Shevalarda qadimgi davrlardan boshlab, to 
hozirgi davrlargacha ishlatiladigan bunday soʻzlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: