Tili va adabiyoti universiteti

 yorugʻ boshingni. // 
Aslida mazkur she’rda metaforaning kam uchraydigan qoʻshaloq formasi qoʻllanilgan 
boʻlib, bu oʻrinda yorugʻ soʻzi – ezgu ma’nosini, bosh soʻzi – aql, tafakkur ma’nolarini ifodalab 
kelmoqda. 
Bu misralardagi soʻz tahlil qilinganda shu jihati ma’lum boʻldiki, shoir, asosan, ruhiyat 
tasvirini bermoqchi boʻlganligi bois bu soʻzlar ma’nosiga, grammatik qurilishiga ham oʻz 
ta’sirini oʻtkazgan. Shavkat Rahmon uchun she’r umrining, tiriklikning ma’no-mazmuniga 
aylangan edi. Uning dard-u armonlari, iztiroblari xalqning dardi, millatning dardi bilan, 
jamiyatning muammolari bilan chambarchas bogʻlanib ketgandi. She’rda yorugʻ soʻzi boshqa bir 
metaforik ma’noda qoʻllanmoqda: 
//Yashamogʻim zarur 
har daqiqani 
gʻazab bilan, sevgi bilan toʻldirib, 
dunyodagi barcha qora narsani 
yorugʻ
 lahzalarda oʻldirib. //(Sh.Rahmon, Abadiyat oralab, 15-bet) 
Tahlil davomida Shavkat Rahmon tilimizdagi soʻzlarni oʻquvchi kutmagan soʻz bilan 
qoʻllab, yangidan-yangi ma’nolarda qoʻllamoqda. Masalan, porloq soʻzi ham kelajak, xotira 
soʻzlari bilan metaforik ma’no hosil qilar edi, quyidagi bandda bu soʻz gullarga nisbatan 
qoʻllanilib yangi koʻchma ma’noni ifodalamoqda: 

---

474 
//Ishon, odam, bahorga ishon,
qara, goʻdak kabi begʻubor —
minginchi bor olovday 
porloq 
 
gullarini koʻrsatar bahor.// 
“Porloq” sifati “gullar” turdosh otiga bogʻlanganganda shakliy oʻxshashlik ma’nosi orqali yangi 
metaforik ma’nolar hosil qilmoqda. 
Tabiatda mavjud qush ranglari haqida kishida muayyan tasavvurlar bor va eng koʻp 
uchraydigan ranglar ham ma’lum, biroq shoir tomonidan qoʻllanayotgan mazkur rang bildiruvchi 
sifat muallif tomonidan boshqa maqsadda, oʻzga bir ifoda uchun tanlangan. Ushbu bandda 
nafaqat belgi bildiruvchi, balki harakat bildiruvchi soʻzlar ham yangi metaforik ma’noda 
qoʻllanganini kuzatish mumkin: 
//Sharqiratar asov soylarin,
nafasidan ranglar ufurar,
oʻynayverar 
yashil
 qushlarin,
gullarini yondiraverar... // 
Shoir ijodida gullarga tisbatan porloq soʻzi koʻchma ma’noda qoʻllangani bizga ma’lum, 
ammo yoniq soʻzining metaforik ma’noda boshqa soʻzlar bilan kelishi ham odatiy hol. Quyidagi 
misralarda yoniq soʻzi gullar soʻzi bilan birga qoʻllanib, oʻquvchida yangi taassurotlar hosil 
qilmoqda:
//Togʻlar tiniq qorini berar,
yashil vodiy — 
yoniq 
gullarin,
kechalarning bagʻrini yoqdim,
mazaxladim sassiq koʻllarni.
// 
Kuzatishlar Shavkat Rahmon qoʻllagan aksariyat belgi bildiruvchi metaforalar asosdan 
anglashilgan ma’noga, belgi asosidagi oʻxshashlikka tayanmay, ot – metaforalar kabi shakliy 
oʻxshashlikka aloqadordek taassurot qoldiradi: tabiat unsurlarlarining, garchi inson kabi 
boʻlmasa-da tirik ekanligi ilmiy tasavvurlar orqali ma’lum, biroq shoir tomonidan suvga nisbatan 
tirik soʻzning qoʻllanilishi she’rda yangi metaforik ma’noni hosil qilmoqda: 
//Tirik
 suvman — gajir, oʻynoqi,
kunlar uxlar quchoqlarimda,
bekor boqmas hamisha maftun
daraxtlaru oʻt-giyohlar ham.// 
Oʻz xususiyatiga koʻra suv tabiatni jonlantiradi, biroq uning oʻzi jonli yoki tirik ekanligi 
haqida aksariyat oʻquvchida, olimlardan tashqari tasavvur mavjud emas, shuning uchun she’rda 
“tirik suvman” deya qoʻllanilishi odatiy holat emas. 
Kontekstda odatda sovuq, iliq soʻzlari bir qancha koʻchma ma’nolarni ifodalab keladi, 
shunday odatiy oʻxshatish Sh. Rahmon ijodida ham uchraydi: 
//Juda zarur sahardan boshlab
koʻchalarni suyib bosmogʻing,
qotib qolgan