Tili va adabiyoti universiteti

 
Oʻzbek tilida nomsiz, oʻgay qoʻshimchalarning kategorial oʻrni haqida
About the categorical places of nameless, step suffixes in the Uzbek language 
 
Yoʻldoshev R.A.
*
 
 
Annotation. 
The article argues that it would be appropriate to include the anonymous 
suffixes -dek, -day, -niki, -gacha in the list of noun cases. 
 
Key words: 
suffixes, anonymous, meaning, suffix of plurality, suffix of possession. 
 
Oʻzbek tilshunosligida 
-dek, -day, -niki, -gacha
qoʻshimchalari aniq bir oʻringa ega emas: 
ular alohida-alohida tushuntiriladi. Chunonchi, shu kunga qadar
-dek, -day
qoʻshimchalari 
oʻtgan asrning 70- yillaridagi grammatika kitoblarida oʻxshatish ma’nosida ravish yasovchi 
qoʻshimchalar sifatida koʻrsatib kelindi [1]; [2]. Lekin bu qoʻshimchalarning soʻz yasashdan 
tashqari, soʻzlarni, gaplarni bir-biriga bogʻlashiga ishora qiluvchi fikrlar ham yoʻq emas. 
Masalan: «Oʻxshatish ergash gaplar bosh gapga 
xuddi, goʻyo 
soʻzlari, 
-dek, -day 
qoʻshimchali 
sifatdoshlar, 
-guncha 
qoʻshimchali ravishdoshlar hamda -ki bogʻlovchisi bilan bogʻlanadi [3]. 
Aslida oʻxshatish ergash gaplar bosh gapga 
-dek, -day 
qoʻshimchali sifatdoshlar bilan emas, 
balki sifatdoshning shu shakllari yordamida birikadi, deyish ma’qulroq. Chunki 
-dek, -day 
qoʻshimchali sifatdoshlar deganda sifatdoshning shu qoʻshimchalar bilan yasalgan shakli 
tushunilishi mumkin. Vaholanki, bu yerda shakl hosil boʻlyapti. Bundan tashqari, ushbu 
qoʻshimchalardan birini qabul qilgan sifatdoshdan ravish yasalmagan, grammatik ma’no 
anglatish (shakl hosil qilish) xususiyati ham aniq ifodalanmagan boʻlsa-da, aslida shunday qabul 
qilinadi. Soʻz turkumlaridan ot, sifat, son, fe'l, sifatdosh, ravishdosh esa bogʻlovchi vositalar 
sirasida deyarli koʻrsatilmaydi.
Ravish yasovchi qoʻshimchalar qoʻshilganda, tarkiban oʻzgarmas yangi soʻz paydo boʻlishi 
kerak. Lekin -dek, -day qoʻshimchalarini olgan soʻzlar oʻz navbatida boshqa qoʻshimchalarni 
ham qabul qilib, tarkiban oʻzgara oladi. Boshqacha aytganda, soʻz shaklan oʻzgaradi, ammo 
yangi soʻz yuzaga kelmaydi. Ta’kidlash joizki, -dek, -day qoʻshimchalarini otning funksional 
shakllari, deb hisoblash ham muammolidir.
Bugungi kunda 
-dek, -day
qoʻshimchalari umumiy oʻrta ta'lim maktablarining ona tili 
darsliklarida aniq bir toifaga kiritilmagan holda oʻxshatish ma’nosidagi koʻmakchilarga 
ma’nodosh affiks sifatida tilga olinadi, xolos. 2017- yildan keyin 7- sinf uchun nashr qilingan 
*
Pedagogika fanlari nomzodi, O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan xalq ta’limi xodimi
 

---

393 
«Ona tili» darsligidagi 51- darsda (Koʻmakchilar va qoʻshimchalar ma’nodoshligi) juda oʻrinli 
taqqoslash keltirilgan: «-dek qoʻshimchasi narsa-hodisa, belgi-xususiyatga oʻxshatilishini 
ifodalaydi va shu ma'noda 
kabi, singari, yangligʻ
koʻmakchilari bilan ma'nodoshlikni hosil qiladi 
[4].