Tili va adabiyoti universiteti

nima?
va 
nega?
soʻroq tipli dialogik birliklar tabiati alohida holda oʻrganilmagan. Dialogik nutq, 
dialogik birlik, dialogik savol-javob (stimul-reaksiya)larning mazmuniy, pragmatik va 
psixolingvistik jihatdan oʻrganilishi hali u qadar maromida emas. Oʻzbek tilshunosligida 
sintaktik planda oʻrganilgan ishlar qatorida ayrim mazmuniy va sotsiopragmatik yoʻnalishdagi 
ishlarni keltirish mumkin, xolos. [Oʻrinboyev, 1974; Boboyeva, 1978; Lapasov, 1996; Raupova, 
2012; Toirova, 2017]. Biz quyida 
nega
va 
nima 
komponentli savol bildiruvchi olmoshlar ishtirok 
etgan dialogik birliklardagi pragmatik ma’no haqida toʻxtalmoqchimiz. 
Ma’lumki, oʻzbek tilida soʻroq gaplar oddiy (aniqlashtiruvchi) tipdagi soʻroq gaplar va 
ritorik turdagi soʻroq gaplarga boʻlinadi. Ritorik soʻroq gaplarga javob berilishi shart boʻlmaydi 
va shu bilan birga javobni gap propozitsisi chegarasidan chetga chiqmasdan turib topish kerak 
boʻladi. Shu bilan birga turli tillarda ritorik soʻroq gaplar maqomi turlicha boʻlishi oʻsha 
xalqning milliy qadriyatlari bilan xarakterlanadi. Chunki “til-u yoki bu madaniyatning 
ifodachisi”dir. [Nurmonov, 2013: 12]. Oʻzbek xalqi uchun
Nonni kim qadrlamaydi?
gapi 
ritorik xarakter kasb etsa, boshqa xalqlar uchun aniqlashtiruvchi xarakterdagi oddiy soʻroq gapi 
hisoblanishi mumkin. Soʻroq gaplar tadqiqiga bagʻishlangan soʻnggi yillardagi ishlardan birida 
ularning 10 ga yaqin turlari keltiriladi. Haqiqiy soʻroqlar, mavzudan avvalgi soʻroqlar, imtihon 
qilish soʻroqlari, didaktik soʻroqlar, etiket soʻroqlar, tahmin-soʻroqlar, shubha-soʻroqlar, oʻyin-
soʻroqlar kabi.[Linsterm, internet sayt]. Demoqchimizki, soʻroq gaplarning mazmuniy turlari 
xilma-xil boʻlishi mumkin. Bunga misol tariqasida dialogik birliklardagi
nega
komponentli 
savol-javob dialoglariga murojaat qilamiz. Bunday komponentli dialogik birliklarda doimo sof 
soʻroq mazmuni ifodalanmaydi. Ularda asosan 2 xil mazmun beriladi: 1) 
nega
soʻroq soʻzi 
borliqdagi narsa va hodisani sababi yoki nega yuz berganini aniqlash vazifasini bajarish; 2) 
nega
soʻrogʻi tinglovchidan javob kutmay, soʻzlovchining boshqa subyektiv-pragmatik niyatini 
amalga oshishi uchun xizmat qilish. Biz 2-turdagi nega soʻroq gaplarga murojaat qilamiz. Shu 
bilan birga 
nega
soʻroq soʻzli dialogik birliklardagi tasdiq mazmuni orqali inkor, inkor 
mazmuni orqali tasdiq pressupozitsiyasini ifodalanishini quyidagi misollarda koʻrishimiz 
mumkin. 
1
.-Xatga achchigʻingiz kelgani yoʻqmi? –deb soʻradi Sultonxon. 
- Yoʻq,