Tili va adabiyoti universiteti

Tub oʻzakdan turkiy qoʻshimchalar orqali yasalgan leksemalMaqolada "hibatul 
haqoyiq asaridagi yasama leksemalar haqida soʻz boradi. ar: 
1) -čï/-či affiksi: borčï – «boʻza qiluvchi, boʻza sotuvchi» (2) -lïğ/-lig//-lïq/-lik//-luğ/-lüg//-luq/-lük affiksi: könilik – «rostgoʻylik» (ašlïq – «oziq-ovqat, yegulik don» («kambagʻal»), yïqïqlïq – «tartiblik» (tarïqlïq – “dehqonchilik” (yazuqluq – «gunohkor» («ochkoʻzlik» ((«guvoh»), ezgülük – «yaxshilik» (– «tetiklik» (3) -k//-uq/ük//-uğ/üg-//-aq/-ağ//-ïğ//-ig//-ïq/-ik affiksi: bezäk – «bezak» (< bezä- – 
«bezamoq»), emgäk – «qiyinchilik» («xabar bermoq») (DTS,532), yazuq – «gunoh» ((– «bilim» (– “qilmoq”); 
4) -š/-uš/-üš//-ïš/-iš//-aš/-äš affiksi: saqïš – «oʻy, fikr» («anglash» (5) -č(-nč) affiksi: ïnanč – «ishonch» (<ïinan- – «ishonmoq», saqïnč – «fikr, tushuncha» 
(«oʻkunmoq»); 
6) -(u)t-/-(ü)t: yanut – «javob, ruxsat; qarshilik» (< yan- – «qaytmoq, voz kechmoq»), 
artut – «tortiq» (< art- – «yuklamoq»); 
7) -sïz/-siz//-suz/-süz qoʻshimchasi: uqušsïz – «uquvsiz» (“foydasiz” («bilim»), qatïğsïz – “jura'tsiz” (yemišsiz – «mevasiz» («mensiz» ((«qaygʻu»), tatïğsïz – «mazasiz» (8) -ğ/-g//-q/-k//-ïğ/-ig//-ïq/-ik//-uğ/-üg//-uq/-ük affiksi: ačïğ (6r4) – «achchiq» («achimoq») (DTS,4), quruğ – «quruq» (boʻlmoq»), artuq – «ortiq» («boʻlmoq»), süčük – «shirin» («yumshamoq»), qattïğ – «qattiq» (9) -l affiksi ayrim Fe’llardan sifat yasagan: qïzïl (11r14) – “qizil” (olmoq»);
10) -la/-lä affiksi: bağla- – «bogʻlamoq» («toʻla»), azla- – «ozayt» ((Oʻzlashmalarga turkiy qoʻshimchalar qoʻshish yoʻli bilan yasalgan soʻzlar. 
Har bir 
til soʻz yasash, uni yangi ma’nolarda qoʻllash kabi ichki imkoniyatlaridan tashqari, tashqi omillar 
ta'sirida, ya'ni boshqa tillardan lisoniy birliklarni qabul qilish orqali ham rivojlanib, boyib boradi.
Albatta, bu jarayon muayyan til qonuniyatlari asosida amalga oshadi.
Jahonda hech bir til yoʻqki, uning lugʻat tarkibi faqat oʻz soʻzlaridan tashkil topgan 
boʻlsin. Boshqa tillardan olingan soʻzlar yo oʻsha tilda oʻz shaklini qanday boʻlsa, 

---

208 
shundayligicha saqlaydi yoki uning leksik tizimi, tabiati, grammatik qurilishi, soʻz yasalishi va 
imlo qoidalariga uygʻunlashadi [Tursunov, 1995:34]. 
Oʻzbek adabiy tili lugʻat tarkibidagi leksemalar tarixiy shakllanish jihatidan faqat turkiy 
tillarga xos boʻlmay, balki fors-tojik, arab, moʻgʻul, rus tillaridan, shuningdek, uygʻur tili orqali 
xitoy tilidan kirib kelgan soʻzlar ham uchraydi. Oʻzbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichiga 
nazar solsak, mazkur soʻzlar turli davrlarda xilma-xil ijtimoiy sabablar bois oʻzlashganligiga 
guvoh boʻlamiz. Masalan, forsiy istilohlar oʻzbek va tojik xalqlarining qadimdan yonma-yon 
yashab, bir-biri bilan ijtimoiy va madaniy munosabatda boʻlib kelganligi natijasida, arabcha 
leksemalar esa, asosan, kitobiy til va forsiy til, shuningdek, qisman ogʻzaki nutq orqali kirib 
kelgan. 
Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» asarida ham forsiy va arabcha soʻzlarni 
kuzatish mumkin. Ushbu oʻzlashmalarning ma'lum qismi yodgorlik tiliga shu darajada singib 
ketganki, ular turkiy qoʻshimchalar bilan birikib, yangi soʻzlar hosil qilishda faol qatnashgan va 
turkiy leksemalar bilan baravar darajada qoʻllanilgan. Biroq ular koʻpchilikni tashkil etmaydi.
Asosan, -lïğ/-lig//-lïq/-lik//-luğ/-lüg//-luq/-lük va -sïz/siz/suz/-süz affikslari vositasida yasalgan.
-lïğ/-lig//-lïq/-lik//-luğ/-lüg//-luq/-lük: 
a) forsiy soʻzlar ishtirokida yasalgan leksemalar: xušluq – «yaxshilik», dostluq – 
«doʻstlik», māllïq – «boylik», unarllïq – «hunarli», xiradlïq – «donolik», havādārllïq – 
«havasli»;
b) arabcha oʻzlashmalarga qoʻshilish orqali hosil qilingan soʻzlar: harislïq – 
«ochkoʻzlik», axilïq – «birodarlik», xatālïq – «xatolik», halimlïq – «yumshoqlik», mominlïq – 
«moʻminlik», safālïq – «yorugʻlik», baxillïq – «baxillik», bahālïq – «baholik», vafālïq – 
«vafolik», umrluq – «umrlik»;
-sïz/siz/suz/-süz. Mazkur affiks asosan oʻzlashma otlarga qoʻshilib, oʻzakdan 
anglashilgan ma’noga ega emaslikni ifodalovchi sifatlarni hosil qiladi: 
1) forsiy soʻzlar bilan birikib sifat yasaydi: mālsiz – «molsiz, boyliksiz», unarsiz – 
«hunarsiz»; 
2) arabcha oʻzlashmalarga qoʻshilib sifat hosil qilgan: hisābsiz -«behisob»; aybsiz – 
«aybsiz»; vafāsiz – «vafosiz»; baqāsiz – «baqosiz», bahāsiz – «bahosiz», karamsiz – «karamsiz». 
Asar leksikasining boyishida ichki imkoniyatlar, ya'ni turkiy qoʻshimchalar vositasida 
soʻz yasash usuli muhim oʻrin tutib, bunda ismlardan ot,